56
Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы
•
Кәмелетке толмаған тұлғаны іс тыңдалатын сот залымен сот тыңдауына немесе сот ісіне дейін таныстырып,
кім қатысатынын, сот барысын және рәсімдерін, сонымен бірге, оларды куәгер ретінде не істеу керек екенін ай-
тылатынын түсіндіруді қамтитын, кәмелетке толмағандардың куәлік етуіне қолғабыс ету үшін прокуратура не-
месе КТМАС кәмелетке толмаған жәбірленушілерге және куәгерлерге арналған қолдау көрсету бағдарламасын
әзірлеу мәселесін қарастыруға кеңес беріледі. Сондай-ақ, бала өзін жайлырақ сезінуі үшін кәмелетке толмаған
тұлғаның судьямен алдын-ала кездесуіне мүмкіндік беруді ойластырған жөн.
•
Әлеуметтік қызметкердің, психологтың немесе зардап шеккендерге қолдау көрсету жөніндегі қызметкерлердің
кәсіби қызметтері қайталанбауы және қосарланбауы үшін заңда кәмелетке толмаған жәбірленушінің/куәгердің
ата-анасының/қамқоршысының/педагог маманының немесе өзге заңды өкілінің соттағы рөлін айқындаған
жөн.
•
Кәмелетке толмаған жәбірленушілердің және куәгерлердің қатысуына ықпал ету үшін оларға арналған ар-
найы қорғау шараларын енгізу мүмкіндігін қарастырған жөн.
АТАЛМЫШ ШАРАЛАРҒА КЕЛЕСІЛЕР КІРУІ МҮМКІН БОЛАР ЕДІ:
•
кәмелетке толмаған бала орын алған оқиғаны кешірек өтетін сот ісін қарау барысында жадында жаңғыртып,
қайтадан басынан кешірудің орнына, өткенін артқа тастап, әрі қарай өмір сүруін жалғастыруға мүмкіндік
беретіндей, қылмыс туралы хабар түскеннен кейін көп ұзамай-ақ, кәмелетке толмаған куәгердің беретін
жауаптарын және кәмелетке толмаған тұлғаның екі жақты тергелуін бейнетаспаға жазу шарасын енгізу;
•
сотта кәмелетке толмаған тұлға қылмыскерді көрмеуі үшін экрандар пайдалану және кәмелетке толмаған
тұлға сот залына кірмей-ақ, басқа бөлмеде көмекшімен бірге отырып, куәлік етіп және сұрақтарға жауап
беріп, ал берген жауаптары бейнебайланыс арқылы жеткізілуі үшін тікелей эфирде бейнебайланыс орна-
ту мүмкіндігі бар бөлмелерді пайдалану. Бұл сотталушының кәмелетке толмаған тұлғаны көруіне, бірақ,
кәмелетке толмаған тұлғаның өзі сот залында судья мен прокурордан/қорғаушыдан басқа ешкімді көре
алмайтындай мүмкіндік тудыратын еді
•
Егер прокуратура кәмелетке толмаған жәбірленушілерге және куәгерлерге қолдау көрсету бөлімшесін құру
туралы шешім қабылдаса, кәмелетке толмаған жәбірленуші немесе куәгер қатысатын әрбір сот тыңдауына
кәмелетке толмаған жәбірленушіге немесе куәгерге қатысты мәселелерді шешетін және жергілікті прокура-
турамен байланысын қамтамасыз ететін нақты міндеттер жүктелген сот қызметкері қатысу тиіс. Кәмелетке
толмаған жәбірленуші немесе куәгер өзге кәмелетке толмаған тұлғаға қарсы куәлік етуі қажет болған
жағдайларда қолдау көрсету және прокуратурамен байланыс орнату міндеттері соттағы әлеуметтік қызметкер
немесе психологтан гөрі өзге тұлғамен орындалуы тиіс.
•
Әкімшілік құқық бұзушылықтар бойынша істерге қатысатын кәмелетке толмағандарды жәбірленушілер
және куәгерлер ретінде, соның ішінде, қажет болғанда жоғарыда сипатталған шараларды қолдану арқылы
қарауға кеңес беріледі.
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ЖӘБІРЛЕНУШІЛЕР МЕН
КУӘГЕРЛЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҰСЫНЫМДАР
Қазақстан Республикасындағы кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы
57
6.7. АТА-АНАЛАР МЕН ҚАМҚОРШЫЛАРДЫҢ
ҚАТЫСУЫ
Халықаралық
стандарттарға
сай
кәмелетке
толмаған айыпталушылар қылмыстық істер бойын-
ша тыңдаулар барысында олардың ата-аналары/
қамқоршыларының қатысуына құқылы бола алады
250
,
баланың жасы мен орын алған жағдайды ескере оты-
рып, егер бұл баланың ең биік мүдделеріне қайшы
болып саналмаса. Бұл ереженің басты мақсаты бо-
лып сот ісін қарау барысында балаға психологиялық
және эмоционалдық қолдау көрсетуді қамтамасыз
ету табылады
251
. Бұл тұрғыдан Қазақстан заңнамасы
толығымен халықаралық стандарттарға сай
252
.
250
40(2) (b)(iii) бап, БҚК; 15.2 ереже, Пекин ережелері.
251
53 тармақ, БҰҰ Бала құқықтары комитеті, Жалпы тәртіптегі
ескерту № 10 (2007) «Кәмелетке толмағандарға қатысты әділ сот
жүргізу шеңберіндегі бала құқықтары».
252
Егер кәмелетке толмаған күдіктінің/айыпталушының ата-ана-
сы немесе өзге заңды өкілі болса, олардың қатысуы міндетті
(Қылмыстық іс жүргізу кодексі 2014 ж., 537 бап, 1 бөлім). Егер
кәмелетке толмаған тұлғаның заңды өкілі болмаса, қамқоршылық
және қорғаншылық органының қатысуы міндетті (Қылмыстық
іс жүргізу кодексі 2014 ж., 537(1) бап). Мұндай заңды өкілдер
сот тыңдауларына қатыса алады және ондай өкілдің қатысуы
мүмкін болмаса, «ол басқасымен алмастырылады» (Қылмыстық
іс жүргізу кодексі 2014 ж., 542(2) бап). Атап айтқанда, егер заңды
өкілдің әрекеттері кәмелетке толмаған тұлғаның мүдделеріне
нұқсан келтіреді немесе істің объективті қаралуына кедергі
келтіруге бағытталған деп санауға негіз болса, заңды өкіл іске
қатысудан шеттетілуі мүмкін. Мұндай жағдайда іске кәмелетке
толмаған тұлғаның басқа заңды өкілі қатыстырылуы мүмкін
(Қылмыстық іс жүргізу кодексі 2014 ж., 537(5) бап).
Сауаланамаларға және сұхбаттарда берілген жа-
уаптар іс жүзінде КТМАС-та қаралатын істерге
қатысатын кәмелетке толмаған айыпталушылардың
ата-аналары/қамқоршылары, әдетте, қылмыстық сот
өндірісіне халықаралық стандарттарға сай қатыса
алатын. Кәмелетке толмағандардың ата-анала-
ры/қамқоршылары бақылауда болған қылмыстық
істер бойынша тыңдаулардың біреуін қоспағанда
барлығына қатысты (яғни, бақылау жасалған
қылмыстық істер бойынша барлық тыңдаулардың 96%
-ы дерлігі)
253
. Оған қоса, сұхбат жүргізілген кәмелетке
толмаған айыпталушылардың ата-аналарының ба-
сым көпшілігі сот тыңдауы немесе сот ісін қарау ба-
рысында толыққанды қатыса алды, олардың пікірі
мен дәйектері тиісінше қабылданып, шығарылатын
шешімге ықпал етті, сот тыңдауы барысында не бо-
лып жатқанның барлығын түсінді деп санайды. Алай-
да, кәмелетке толмаған айыпталушылардың ата-
аналарының аз бөлігі сот тыңдауына белсенді қатыса
алған жоқ деп санайды, оның басты себебі – өздеріне
айтылған сөздерді немесе сот тыңдаулары барысын-
да не болып жатқанын түсіне алмаған
254
.
253
Осы қалған бір істе айыпталушы 18 жасқа толды, судья
жәберленушілердің өздері және ата-аналары келмегендіктен,
сот тыңдауы күнін кейінге шегерді. Дегенмен, сот тыңдауы 50
минутқа созылды, әрі осы уақыт бойы айыпталушы оған қатысты
және судья одан іске қатысты жауап алды (Қылмыстық іс бойын-
ша сот тыңдауы [КТМАС орналасқан жері туралы ақпарат алынып
тасталған], тамыз 2014 ж.).
254
Жекелеген сұхбат, кәмелетке толмаған айыпталушының ата-
анасы, Алматы қ. КТМАС, 2014 ж.; Жекелеген сұхбат, кәмелетке
