299
қолданылады. СD түзулерін қиып өтетін М, М
1
, М
2
нүктелерінің
кез-келгенінің дирекциондық бұрышы
α
тең.
Азимуттан дирекциондық бұрыштың айырмашылығы кез-кел-
ген нүктеде өзінің мəнін сақтайды. Тура (α) жəне кері (α’) дирек-
циондық бұрышы 180° айырма жасайды. Тік бағыттағы шақы-
рым дық сызыққа транспортирдің 0º бағыттап қойып, дирекци о н-
дық бұрышты оңай анықтауға болады [12.1 жəне 12.3 сурет тер].
Нағыз азимут пен дирекциондық бұрыштың байланысы
төмендегі формуламен анықталады.
А
н1
=
γ
α
+
; А
н2
γ
α
−
=
; н
немесе жалпы алғанда
А
н
=
γ
α ±
;
Мысалы, АВ түзулерінің дирекциондық бұрышы
α
= 98° ме-
ридиандарды жақындату бұрышы батыстық
γ
= -1°40’
болғанда,
АВ түзуінің нағыз азимутын анықта.
А
н
=
0
0
0
/
98 1 40 96 20
α γ
+ =
−
=
Мысалы, АВ түзуінің нағыз азимуты А
н1
= 210º30’ мериди-
андарды жақындату бұрышы батыстың
γ
=-1°40’. АВ түзуінің
дирекциондық бұрышын анықта.
А
н
= а +
γ
немесе
α
= А
н
-
γ
= 210°30’ + 1°40’ =212°10’
Румб. Бірқатар астраномиялық мəселелерді шешуде, кемелер-
дің курсын анықтағанда, азимуттың орнына румбы қолда нылады.
Белгілі бір нүктемен жақын жатқан біліктік меридианның,
нағыз немесе магниттік меридианның арасында түзілген 90° аспай-
тын бұрышты
румб дейміз. Ол латынның r əрпімен белгіленеді.
Румб азимуттың төрттен бір бөлігіне тең болады. Көкжиектің
аралық бағыттары мен аталып r
1
, r
2
, r
3
, r
4
деп белгіленеді.
Жоғарыда көрсетілген АВ түзуінің румбы r
1
=с.ш. 35º, ОD
түзуінің румбы r
4
=с.б. 20º.
Төрттен бір бөліктің барлық румблары төмендегі мəнге ие
бола ды:
r
1
=Н
1
; r
2
=180º - А
2
; r
З
-180º-А
З
; r
4
=360º -А
4
;
Жоғарыда көрсетілген формуланы қолданып, азимуттан
румбға немесе керісінше румбтан азимутқа өтуге болады.
300
1 мысал: АВ түзуінің румбы r=32º30’.
Сол түзудің азимутын анықта.
r
3
=А
З
-180º немесе А
З
=r
З
+180º=32º30’+180º=212ºЗ0’.
2 мысал: СD түзуінің азимуты 131
0
40’ тең. Сол түзудің румб-
сын анықта.
r
2
=о.ш : 48°20'.
8.4 сурет. Бағыттардың азимуты мен румбтың байланысы
Топографиялық картадан азимутты, румб мен дирек-
циондық бұрышты өлшеу. Бағдарлау бұрыштары гео-
дезистер, жобалаушылар, құрылысшылар мен теңізшілер
өз жұмыстарында картамен жұмыс істеу немесе онда
геодезиялық торлар полигондарын түсіру, жол мен құбыр
салу, бағытпен қозғалу тағыда басқа мақсатта қолдану үшін
қажет. Координаттар торының тік сызықтарын жүргізу арқылы
карта ішіндегі абсциссаның, ал бүйір қабырғаларының
(ішкі бұрыштамалары) көмегімен нағыз (географиялық)
меридианның, магниттік ауытқу бұрышының сызбасына
сүйеніп магниттік меридианның орны нақты анықталады.
Бұдан картаның кез-келген нүктесінің бағдарлық бұрыштарын
координаттар торының көмегімен дəл есептеуге болады деген
қорытынды шығаруға болады.
Картадағы кез-келген нүктенің абсциссаға қатысты нағыз не-
месе магниттік азимутын картаның оңтүстік бұрыштамасының
астында берілетін меридиандарды жақындату жəне магниттік
ауытқу бұрыштарының қазіргі кезеңге сəйкес келетін мəнін
301
қолдана отырып анықтайды. Егер картада өткен жылдардың
магниттік ауытқуы көрсетілсе, бір жыл ішіндегі ауытқуды
ескеріп оған түзету енгізіледі. Мысалы, картада берілетін
жазбаша түсініктемесінде 1960 жылдың магниттік ауытқуы
4°30' деп беріген. Меридиандардың орташа жақындауы 0°54'
батыстық. Магниттік ауытқу бұрының бір жыл ішіндегі
өзгеруі 0°02'. Сонда 1986 жылғы магниттік ауытқу бұрышына
енгізетін түзету былай болады: 0°02'х26 (жыл)=0°52'. Осыған
орай 1986 жылғы магниттік ауытқу бұрышы 4°30' шығыстық
- 0°52' батыстық=3°38' шығыстық болады.
Кез-келген нүктенің абсциссаға (шақырымдық тордың
тік сызығына) қатысты алғандағы географиялық (нағыз)
меридианның орыны 0°54' (батыстық) бұрышпен, ал
магниттік меридианның орыны 3°38' (шығыстық) бұрышпен
анықталады. Бірақ транспортирмен өлшегенде, əсіресе, шағын
бұрыштардың ауытқуының дəлдігі жоғары болмайтындықтан
бағдарлайтын бұрыштарды картаға түсіру нақтылығы са-
лыстьрмалы түрде төмен болады.
Картадағы кезкелген нүктедегі нағыз меридианның
дəл орны сол нүктеден өтетін меридианның географиялық
бойлығын есептеу арқылы анықталады. Ол үшін нүктені
қиып өтетін солтүстік жəне оңтүстік минуттық бұрыштаманы
қосатын түзу сызық жүргізіп, географиялық бойлықтың гра-
дусын, минуты мен секундын санайды.
Картадан азимут пен дирекциондық бұрыштар орталығы
меридиан (абсцисса) сызығының бойындағы белгіленген
нүктемен үйлесетіріліп қойылған транспортирмен өлшенеді.
Егер сызық аз болса, оны карта бетінде жүргізуге тура
келеді. Бұрышты өлшеу дəлдігін арттыру үшін үлкен негізді
транспортирлерді қолдану қажет [8.5-сурет].
Егер сызық меридианның оң немесе сол жағынан өтсе,
транспортирдің нөлдік көрсеткішін меридианның солтүстік
(оңтүстік) бағытымен, немесе, координаттар торының тік
сызығымен сəйкестендіреміз.
