18
Әдебиеттер тізімі:
1. «Егемен Қазақстан» ұлттық басылымы «Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы», 2015 жыл 16 сәуір.
2. Сабыркүл Асанова «Сымбат, қазақтың ұлттық киімдері» Атамұра Алматы, 1995
3. Нүрпейісов Ә.Р. «Қазақ халқының ою-ӛнері».
4. Энциклопедия, «Қазақтың ою-ӛрнектері».
5. Козлова Т.В. «Основа теорий проектирования костюма» Москва: Легпромбытиздат
1981 г.
6. Орлова Л. В. «Азбука моды» издательство «просвещения» 1988 г.
Аннотация
Қазақ халқының ұлттық ӛрнектерін киімде қолдана білу. Ою-ӛрнектердің мән-мағыналары.
Жастардың тарих және мәдениет саласына кӛзқарасын аудару.
Аннотация
Об умении иcпользования казахского орнамента в одежде. Значение орнаментов. О
необходимости приобщения молодежи к источникам истории и культуры.
Annotation
The article is about the of use of Kazakh ornament in the clothes, what ornament mean. About
necessity to contact with people to the sources of our history and culture.
ӘОЖ 32 Ж 91
САЯСИ ТӘРТІП
Жҥнісова Ж.Б.
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Саяси тәртіп – саяси билікті жүзеге асырудың, қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдер
жиынтығы. Оған демократиялық құқық пен еркіндіктің жағдайын білдіретін саяси тәртіп
жатады. Зерттеушілердің кӛбі бұл тәртіпті айқындағанда оның кӛрсеткіші, ӛлшеуіші ретінде
демократиялық даму деңгейін, қоғам мүшелерінің белсенділігін айтады. Осыған байланысты
қазіргі саяси тәртіптерді демократиялық және демократияға қарсы деп екіге бӛледі. Саяси
тәртіптерді жіктеу негіздері. Саяси тәртіптерді салыстырмалы талдау үшін бірінші кезекте
салыстыру негіздерін, яғни ӛлшемдерін анықтау қажет [1].
Бірінші ӛлшем – билік құрушы элитаның әртүрлі фракциялары арасындағы басшылық
үшін күрес сипаты. Бұл күрес ашық және жабық түрде болуы мүмкін. Жеңушілер мен
жеңілушілерді анықтауға мүмкіндік беретін арнайы, заңды процедуралардың болуы билік
үшін күресті ашық сипатта деп айтуға негіз болады. Мұндай процедуралар ретінде, бірінші
кезекте, сайлау айтылады. Оппозициялық қызметке тыйым салынған жағдайда, ал саяси
басшылық мұрагерлікпен немесе тіптен күшті қолдану арқылы ауыстырылуы да мүмкін. Осы
кӛрсетілген саси басшылық үшін күрестің екі тәсілі саяси тәртіпті ашық және жабық деп
сипаттауға негіз болып табылады.
Сайлау – мақсаты мен нәтижесі белгілі бір уақытқа басқару және шешім қабылдау
функцияларын жүзеге асыратын адамдарды сайлау жолындағы іс-әрекеттің жиынтығы.
Сайлау – басқарушы элита құрамына кандидатты жай іріктеу ғана емес, ӛте маңызды даму
жолын анықтайтын саяси үрдіс болып табылады. Сайлау саяси жүйе қызметі ауқымында
қарастырылуы керек. Ашық саяси жүйе тӛменнен ұсынылған талап-тілектерге жоғары
деңгейдегі икемділігімен ерекшеленеді. Ашық және таза сайлау ӛткізудің маңызды, шешуші
алғышарты сайлау үрдісі барысында қоғамдық сенімнің қалыптасуы. Ал, жабық қоғамға кез-
келген бастама мен ұжымдық іс-әрекеттерге қатысты нәубеттік іс-шаралар ұйымдастыру тән.
Мұндай жағдайда сайлау мен партиялар жұмылдырушылық функциясын орындайды.
Сайлауды ұйымдастыруға байланысты әлем елдері – сайлау бәсекелестікке негізделген
19
елдер; - сайлау жартылай бәсекелестікке незізделген елдер; - сайлау бәсекелессіз ӛтетін
елдер деп жіктеледі.
Екінші ӛлшем – ішкі жіктелу жағдайына байланысты элита сипаты. Кейбір қоғамдарда
экономикалық элита билік құрушы элитамен бірігуіне байланысты билік құрушы элита
ішінде әкімгершілік және саяси функциялар бӛлінбейді. Мұндай элитаны біз тұтас, ал оның
қарама-қарсы түрін жіктелген деп анықтаймыз. Элитаның тұтас сипатының салдарлары:
билік құрушы элита фракциялары арасында билік үшін күрестің болмауы. Бірақ билік үшін
күрес мүлдем жоқ деп те айта алмаймыз. Ол негізінен әртүрлі саяси субьектілер арасында
емес, тұтастықты құраушы жеке бӛліктер арасында жүзеге асырылады.
Үшінші ӛлшем – саясатқа бұқара халықтың қатысу деңгейі. Әрине жауапты шешімдерді
қабылдау тек азшылық, яғни элита еншісінде. Бірақ кейбір саяси тәртіптер бұқара халықтың
белгілі бір деңгейдегі саяси белсенділігіне мүмкіндік береді. Тіптен оны саяси тәртіп
тұрақтылығына қажетті алғышарт ретінде қарастырады. Мұндай тәртіптер ашық та,
жабық та
болуы мүмкін. Ал бұқара халықтың саяси қатысу түрлері және саяси шешімдерді қабылдау
үрдісінде орындайтын функциялары да әртүрлі. Мінеки, осыған байланысты тұрғындарды
саяси ӛмірге қатысу механизмдерімен қамтамасыз ететін саяси тәртіптер қатыстырушы, ал
оған қарама-қарсы бұқара халықты саясаттан тыс қалдыратын тәртіптер қатыстырмайтын
деп анықталады [2].
Саяси тәртіп түрлерін салыстыру. Автолитарлық тәртіптер. Автолитарлық тәртіптер
қатарына жабық немесе қатыстырмайтын ӛлшемдер арқылы сипатталатын кез-келген саяси
тәртіп жатады. Дәстүрлі тәртіп: жабық,элитасы тұтас,қатыстырмайтын. Әлемдегі барлық
елдер дәстүрлі тәртіпті басынан кешірген. Танымал зерттеуші С. Эйзенштадт саяси
жүйелердің келесі түрлерін кӛрсетеді: рулық империялар, кӛшпенділер немесе жаулап
алушылар империясы,қала-мемлекеттер, феодалдық жүйелер, орталықтандырылған
бюрократиялық империялар. Хронологиялық тұрғыдан келгенде бұл жіктеу кӛне дәуірден
қазіргі заманғы кақытқа дейін ӛмір сүрген мемлекеттерді қамтиды. Қазіргі замандағы
дәстүрлі тәртіптерге Сауд Аравиясын, Парсы шығанағындағы князьдіктер жатады.
Соңғы онжылдықта авторитарлық жүйелер жиі кейбір демократиялық институттармен
пайдаланған – олар сайлау, плебисцит т.б. Мысалы, конкуренті емес немесе жарты
конкуренті сайлаулар: авторитарлы немесе жарты авторитарлы режиммен Мексикада,
Бразилияда, Оңтүстік Кореяда, Ресейде, Қазақстанда және басқа мемлекеттерде пайдаланған.
Жалпы зерттеушілер авторитаризмнің айыратын белгілерін береді, олар:
күшті
орталықтанған билік;
бір топтың немесе партияның билікке монополиясы;
элитаның қалыптасуы;
оппозицияға толық немесе толық
емес тиым салуы;
билік ӛзгеруінің күштеу мінезі;
шектелген плюрализм;
билікті ұстап қалу үшін күш
құрылымын кең қолдануы;
ӛкіметтік билік органдарының, салмаудың және оппозицияның бар болуы. Бірақ
оларды жұмыс істеуі шектелген тек формальды түрінде ғана;
халықты
билікке жібермеуі;
қоғам мен жеке адамның үстінен тотальды бақылаудан бас тарту.
Қазіргі әлемде авторизмнің сақталып қалуына кӛп жағдайлар себеп болып келеді.
Мысалы:
Азаматтық
қоғамның дамымағандығы;
Экономиканың артта қалуы;
Дамушы қоғамдарда шиеленістің биік тәсілі
[3].
Дәстүрлі тәртіптерде билік мұрагерлікпен беріледі, ал кейде күшті қолдану арқылы да
ӛзгереді. Экономикалық элита билік құрушы элитамен сәйкес келеді. Кейбір зерттеушілер
мұндай қоғамдарда «меншік-билігі» үстемдігі орнайтынын баса кӛрсетеді.
