166
күшті жұмсау жағдайында өтуі ықтимал. Статикалық жағдайда
бұлшық еттер өздерінің ұзындығын өзгертпейтін жағдайда болады.
Абсолюттік күш динамикалық жəне статикалық жағдайда
ең жоғары күш қабілетін көрсету болып табылады. Салыстыр-
малы күшке спортшының бір килограмм салмағына бөлінген
күш көрсеткішін алады. Осы көрсеткіштің жоғары жəне сапалы
деңгейде болуы спортшының спорттық шеберлігінің шыңдалуына
ықпал етеді.
Арнайы күш қабілетін арттыру алдымен, жалпы дайындық
кезеңдерін өткізуден кейін іске асырылады. Ол спортшының
маманданған спорт түріне қажетті жағдайда жұмыс жасауына
мүмкіндік береді.
Күш дене сапасын арттыруға арналған əдістемелер бойын-
ша үлкен күш жұмсай орындалатын жаттығулар орындалу уақыты
жағынан жылдам, көп күшті жұмсауды қажет ететін болуы əрі
бағыты жағынан спорт түрінің өзіндік ерекшелігін сақтауы керек
(Д. Оңғарбаева жəне əріпт., 2013).
Бұлшық еттің ерікті күші мен төзімділігінің байланысы.
Бұлшық еттің ерікті күші мен төзімділігі («локалды» төзімділік)
көрсеткіштері арасында күрделі байланыс бар. Сол бір бұлшық ет
тобының МЕК мен статикалық төзімділігі тура тəуелділікке байла-
нысты: сол бұлшық ет тобының МЕК көп болған сайын, соншалықты
таңдалған күштенуді ұзақ ұстап тұруға болады («абсолютті локалды
төзімділік»). Түрлі зерттелушілерде бірдей салыстырмалы бұлшық
ет (мысалы, олардың МЕК-нен 60%) күштенуін дамытатын ерікті
күш пен төзімділік арасындағы басқа байланыс эксперименттер-
де байқалған. Мұнда зерттелуші күшті болған сайын соғұрлым
ол абсолютті мөлшері бойынша бұл күштенуді көбірек ұстап тұра
алады. Бұл жағдайларда жұмыстың орташа шекті уақыты көбіне,
МЕК əртүрлі адамдарда бірдей болады («салыстырмалы локалды
төзімділік»).
МЕК мен динамикалық төзімділік көрсеткіштері түрлі
мамандандырылған спортшылар мен спортпен шұғылданбайтын
адамдарда тура байланыста болмайды. Мысалы, ерлер арасындағы
сияқты əйелдер арасында да диск лақтырушылардың аяқ бұлшық
еттері неғұрлым күштірек, бірақ оларда динамикалық локал-
ды төзімділік көрсеткіштері ең төмен болады. Орташа жəне ұзақ
арақашықтықта жүгіретін желаяқтардың аяқ бұлшық еттерінің күші
167
бойынша спортпен шұғылданбайтын адамдардан еш айырмашы-
лығы жоқ, бірақ алғашқыларында динамикалық локалды төзімділік
ерекше жоғары. Сонымен қатар оларда қол бұлшық еттерінің
жоғары динамикалық төзімділігі байқалмаған. Бұлардың барлығы
жаттықтыру əсерінің жоғары арнайылығын көрсетеді: спортшының
жаттықтыру кезінде негізгі болып табылатын бұлшық еттердің
функциялық қасиеттері барлығынан көбірек жоғарылайды. Бұлшық
ет күшін дамытуға бағытталған жаттықтыру бұлшық ет төзімділігіне
айтарлықтай аз ықпал ете отырып, бұл сапаны арттыруға мүмкіндік
беретін механизмдерді жетілдіреді жəне керісінше.
Бұлшық ет жұмыс гипертрофиясы
Бұлшық ет күші оның (жуандығына) көлденеңіне байланыс-
ты болғандықтан оның артуы сол бұлшық еттердің күшінің
өсуімен сипатталады. Денені жаттықтыру нəтижесінде бұлшық ет
көлденеңінің ұлғаюы бұлшық ет жұмыс гипертрофиясы (гр. «ги-
пер» – артық, көп, «трофос» – қоректену) деп аталады. Жоғары
мамандандырылған ажыратылған жасуша болып табылатын
бұлшық ет талшығы жаңа талшықтарды түзе отырып, жасушалық
бөлінуге қабілетті емес. Қандай жағдай болса да, бұлшық ет
жасушаларының бөлінуі орын алса, онда ол тек ерекше жағдайда
жəне өте аз мөлшерде болады. Бұлшық ет жұмысы гипертрофиясы
сондағы бұлшық ет талшықтарының жуандауы (көлемінің артуы)
есебінен жүреді. Бұлшық ет талшықтарының айтарлықтай жуанда-
уы кезінде жалпы сіңірлермен «еншілес» талшықтар түзе отырып,
олардың механикалық бойлай ыдырауы мүмкін. Күштік жаттықтыру
үдерісінде бойлай ыдыраған талшықтар саны артады.
Бұлшық ет талшықтарының жұмыс гипертрофиясының:
саркоплазмалық жəне миофибрилдік сияқты екі типін бөліп көрсе-
туге болады. Саркоплазмалық жұмыс гипертрофиясы дегеніміз
– бұлшық ет талшықтарының көбіне саркоплазма көлемінің, яғни
оның жиырылмайтын бөлімінің артуы есебінен жуандауы. Бұл
тип гипертрофиясы жиырылмайтын, атап айтқанда, бұлшық ет
талшықтары митохондриялық белоктары жəне гликоген, азотсыз
заттар, креатинфосфат, миоглобин, т.б. сияқты метаболизмдік резерв
мөлшерінің жоғарылауы есебінен жүреді. Жаттықтыру нəтижесінде
168
капиллярлардың санының айтарлықтай артуы да бұлшық еттердің
кейбір жуандауын тудыруы мүмкін.
Саркоплазмалық гипертрофияға баяу (І) жəне жылдам тотығытын
(ІІ-А) талшықтар неғұрлым бейім келеді. Бұл тип жұмыс гипер-
трофиясы бұлшық ет күшінің өсуіне аз ықпал етеді, бірақ есесіне
ұзақ жұмысқа қабілеттіліктерін айтарлықтай жоғарылатады, яғни
олардың төзімділігін арттырады.
Миофибрилдік жұмыс гипертрофиясы миофибрилдер саны
мен көлемінің артуымен, яғни бұлшық ет талшықтарының
меншікті-жиырылу аппаратымен байланысты. Мұнда бұлшық ет
талшықтарында миофибрилдердің орналасу тығыздығы артады.
Мұндай бұлшық ет талшықтарының жұмыс гипертрофиясы бұлшық
еттердің максималды күшінің (МК) айтарлықтай өсуіне əкеледі.
Жəне де бұлшық еттердің абсолюттік күші айтарлықтай артады, ал
бірінші типті жұмыс гипертрофиясы кезінде ол мүлдем өзгермейді
немесе тіпті, біраз төмендейді. Миофибрилді гипертрофияға жыл-
дам (ІІ-В) бұлшық ет талшықтары барынша бейім келеді.
Бұлшық ет талшықтарының гипертрофиясы нақты жағдайларда
олардың біреуі басым келетін екі аталған типтің комбинациясы
ретінде болады. Жұмыс гипертрофиясының бірінші немесе екінші
типінің дамуы бұлшық етті жаттықтыру сипатымен анықталады.
Бұлшық етке салыстырмалы кішкене күш жүктемесімен əсер ету
арқылы төзімділікті дамытатын ұзақ динамикалық жаттығулар
ең алдымен, жұмыс гипертрофиясының бірінші типін тудыра-
ды. Көп бұлшық ет (жаттықтырылған бұлшық ет тобының МЕК-
нен 70% аса) күштенуімен жүретін жаттығулар, керісінше, жұмыс
гипертрофиясының екінші типінің айрықша дамуына əкеледі.
Жұмыс гипертрофиясының негізіне бұлшық ет белоктарының
қарқынды синтезі жəне аздаған ыдырауы жатады. Сəйкесінше,
гипертрофияланған бұлшық етте ДНҚ жəне РНҚ концентрациялары
қалыпты бұлшық етке қарағанда көп болады. Мөлшері жиырылатын
бұлшық етте артатын креатин актин мен миозиннің синтезделуін
күшейте отырып, осылайша бұлшық ет талшықтарының жұмыс
гипертрофиясының дамуына əкеледі.
Бұлшық ет массасының көлемін реттеуде, атап айтқанда,
бұлшық ет гипертрофиясының дамуында аталық жыныс гормонда-
ры – андрогендер өте маңызды рөл атқарады. Ерлерде олар жыныс
бездерінде жəне бүйрекүсті безінің қыртыс бөлімінде, ал əйелдерде
Достарыңызбен бөлісу: | 
