396
сыйымдылықтағы қалдық көлемнің үлесі кемиді, өкпе альвеолала-
рында оттегінің қоры артады.
Организмнің дамуы барысында тыныс циклінің ұзақтығы, ты-
ныс алу мен шығарудың арасындағы уақыттық арақатынас, тыныс
тереңдігі мен жиілігі көрсеткіштерімен сипатталатын тыныс режимі
өзгеріп отырады. Төменгі жастағы балаларға тыныс алудың жиі,
жеткіліксіз тұрақты ырғағы, аса терең емес тыныс тереңдігі, ты-
ныс алу мен шығарудың шамамен, бірдей арақатынасы, қысқа ты-
ныс үзілісі тəн болып келеді. 7-8 жастағы балаларда тыныс жиілігі
минутына 20-25 тыныс қозғалысына тең. Балалар есейе келе, ол
минутына 12-16 тынысқа дейін төмендейді, тыныс ырғағы барын-
ша тұрақтана бастайды. Тыныс алу кезеңі қысқарады, ал тыныс
шығару мен тыныс үзілісі ұзара түседі. Бір мезгілде тыныс көлемі
мен тыныс алу кезіндегі ауа ағынының жылдамдығы арта бастайды.
7-8 жастағы балаларда тыныс көлемі шамамен, 163-тен 285 мл-ге
дейін ауытқып отырады, ал ересектерде ол 2-3 есеге артады. Жас
спортшылар өздерінің спортшы емес құрдастарынан салыстырмалы
тыныштық күйде тыныс тереңдігінің аз болуымен ерекшеленеді. Ба-
лаларда ересектерге қарағанда минуттық тыныс көлемінің абсолютті
төмен болуына қарамастан, оның салыстырмалы мөлшері жоғары
болып келеді. Жас артқан сайын өкпе вентиляциясының салыстыр-
малы мөлшері кеміп отырады. Сонымен, минуттық тыныс көлемі 14
жастағы жасөспірімдерде дене массасының 1 кг мен дене беткейінің
1 м
2
-іне сəйкесінше, 125 жəне 3700 мл болса, ал ол ересектерде тек
80 жəне 2500 мл-ды құрайды.
О
2
пайдалануға қатысты алғанда да аналогиялық жасқа байла-
нысты тəуелділік көрініс береді. Ересектермен салыстырғанда бала-
ларда бұл көрсеткіштің абсолютті мөлшері төмен болса, ал салыс-
тырмалы мөлшері жоғары болып келеді. Мысалы, тыныштық күйде
О
2
салыстырмалы пайдалану 10 жаста 6,24 мл/кг*мин, ал 20 жаста
– 4,45 мл/кг*мин. болады. Спорттық жаттықтыру, мысалы, ескек есу
ықпалынан жас спортшыларда 1-2 жыл барысында тыныштық күйде
О
2
пайдалану едəуір төмендеп келеді де 14 жасқа келіп алғанда 20-
30 жастағы жаттықпаған адамдарға тəн деңгейге жетіп алады.
Тыныс алу қызметін сонымен қатар өкпенің максималды венти-
ляциясы да сипаттайды. Бұл көрсеткіш жаспен тура тəуелділікте бо-
лады, демек, жасқа сай артып отырады. Мұнда тыныс қоры (резерві),
яғни тыныштық күйде минуттық тыныс көлемі мен өкпенің макси-
397
малды вентиляциясы арасындағы айырмашылық арта түседі. Жас
спортшыларда спортпен шұғылданбайтындарға қарағанда өкпенің
максималды вентиляциясы мен тыныс қоры көбірек. Жəне де бұл
айырмашылық спортпен шұғылдану өтілімен (стажымен) тура
тəуелділікте болады.
Балалардағы тыныс режимі ересектерге қарағанда азырақ
тиімді. Мысалы, балаларда өкпемен желденетін ауаның 29-30 л,
жасөспірімдерде – 32-34 л, ал ересектерде – 24-25 л-нен 1 л оттегі
шығарылады. Бір тыныс циклінде жасөспірім 14 мл, ал ересек адам
21 мл оттегі тұтынады. Сайып келгенде, балалар тыныс аппаратының
неғұрлым қызу қызметі есебінен оттегіні салыстырмалы көбірек
пайдаланады.
Организмнің дамуы барысында оттегі тапшылығына бейімделу
қабілеті де өзгереді. Балалар мен жасөспірімдер ересектермен
салыстырғанда оттегі жетіспеушілігі жағдайларында жұмыс істеу
мен тыныстарын кідірту қабілеттеріне аз бейім келеді. Ересек-
терге қарағанда оларда қанның оттегімен қанығуының төмендеуі
жылдам жүреді, ал кідірістен кейінгі тыныс алу қандағы оттегі
мөлшері мол болып тұрған кезінде жаңғыртылады. Демек, балалар
мен жасөспірімдер оттегі тапшылығын жеңу қабілеті жағынан ере-
сек адамдардан қалыс қалады. Бұл ересектерге қарағанда оларда
тыныс қозғалыстарын тежеу, сонымен қатар қандағы гипоксиялық
(қан құрамындағы оттегінің азаюы) жəне гиперкапниялық (тыныс
алатын ауадағы көмірқышқыл газының жоғары болуы) ығысуларды
жеңу қабілеттерінің төмен болып келуімен байланысты.
Жас спортшыларда өздерінің спортпен шұғылданбайтын
құрдастарына қарағанда аталмыш ығысуларға бейімделу үдерісі ба-
рынша жылдам өтеді. Мəселен, 12 жəне 15-16 жастағы спортшыларда
тыныс алу кідірісі кезінде қанның оттегімен қанығуы орта есеппен,
сəйкесінше, 4,8 жəне 8,9%-ға болса, ал спортпен шұғылданбайтын
тұлғаларда тек 3,3 жəне 6,8 %-ға төмендейді, демек жас спортшылар
айтарлықтай гипоксиялық ығысуларды жеңу мүмкіндігіне ие.
Жұмыс кезіндегі тыныс алу. Балаларға ересектермен бірдей
берілген бұлшық ет жүктемесі сыртқы тыныс алу, О
2
тұтынудың
барынша күшеюін тудырады. Спорттық жаттықтыру ықпалы стан-
дартты жүктеме кезінде өкпелік вентиляция мен О
2
пайдаланудың
төмендеуімен байқалады. Жаттыққан балаларда жаттықпағандармен
салыстырғанда дене жүктемесін орындағанда тыныс алудың аз ғана
күшеюі орын алады.
398
Жұмыс кезінде балаларда О
2
пайдалану мен сыртқы тыныс
алудың аса күшеюі мүмкін болмайды. Мысалы, 8-9 жастағы балалар-
да қызу жұмыс кезінде минуттық тыныс көлемі тыныштық күйдегі
мəліметтермен салыстырғанда 10-12 есеге (50-70 л/мин. дейін), ал
ересектерде – 15-18 есеге (100-150 л/мин), спортшыларда мұнан да
жоғары – 20-25 есеге (180-220 л/мин) дейін артуы ықтимал.
Балаларда өкпе вентиляциясы көбіне, тыныс тереңдігінің
емес тыныс жиілігінің артуы есебінен ұлғаяды. Бұл 8-9 жастағы
балалардың жаттықпаған ересектерге қарағанда 1 тыныс циклінде
оттегіні 3,5 есе жəне жоғары санаттағы спортшыларға қарағанда 6
есе аз тұтынатындығымен түсіндіріледі.
Балалардың жұмыс кезінде организмді оттегімен қамтамасыз ету
қабілетінің төмен, сонымен қатар қанның оттектік сыйымдылығы-
ның аз болуымен де анықталады. Қандағы гемоглобиннің жалпы
мөлшері 1 кг дене массасына шаққанда 7-11 жастағы балаларда
7,5 г, ал ересектерде 10,4 г болады. Дене жаттығуларын орындау
кезінде балаларда оттегі пайдаланудың аса күшеймеуінің тағы да
бір себебі жүрек-тамыр жүйесінің жасқа байланысты ерекшеліктері
болып табылады. Өйткені организмнің оттегімен қамтамасыз
етілуінің жүрек қызметіне тікелей тəуелді екені белгілі. Мысалы,
тіпті салыстырмалы тыныштық күйдің өзінде 1 л оттегіні тұтыну
жасөспірімдерде – 21-22 л, ал ересектерде – 15-16 л жүректің қан
айдауына (ЖМҚК) сəйкес келеді.
Бұлшық ет жұмысы кезінде балаларға аз АВА-О2 тəн. ОМП-
мен қатар жүретін жүктеме АВА-О
2
балаларда 8%, ал жаттықпаған
ересек адамдарда 14-15%-ға дейін артуын тудырады. Бұл жас
өскен сайын артериялық қаннан оттегіні пайдаланудың артатынын
көрсетеді. Мысалы, ОМП жағдайында артериялық қаннан ересек-
терде 70% оттегі пайдаланылатын болса, 8-11 жастағы балаларда
тек 50%-ға жуық оттегі, ал жоғары санаттағы спортшыларда 90%
тұтынатындылығы анықталған.
Қозғалыстың дамуы жəне қимыл сапаларының қалыптасуы
«Қозғалыссыз өмір болмайды, ол – барлық материяның өмір
сүру тəсілі» дегендей организм дамуында қозғалыстың орны орасан
зор. Олар адамның көптеген қызметтерінің қалыптасуына əкеледі.
Достарыңызбен бөлісу: | 
