402
Күш. Алғаш рет бұлшық еттің максималды ерікті күшін (МЕК)
изометриялық бұлшық еттік күш салуда 4-5 жаста өлшеуге болады.
Жазғыш жəне бүккіш бұлшық еттерінің МЕК орта есеппен қол ба-
сында сəйкесінше, 5,22 жəне 4,61 кг, сан 6,0 жəне 7,9 кг, кеуде 8,17
жəне 14,65 кг болады.
Жас артқан сайын жеке бұлшық еттер күшінің дамуы біркелкі
жүрмейді (25-кесте). Бұлшық еттің МЕК жасқа сай тəуелділігі
көрсетілген 25-кестеден байқағанымыздай балтыр мен табан жаз-
ғыш бұлшық еттеріне қарағанда санның жазғыш бұлшық еттерінің
МЕК өсімі барлық жас кезеңдерінде де жоғары.
25-кесте
Бұлшық еттің МЕК (кг) жасқа сай тəуелділігі
Жас,
жыл
Сан жазғыш
бұлшық
еттері
Балтырдың жазғыш
бұлшық еттері
Табанның жазғыш
бұлшық еттері
12
62
24
39
13
74
31
49
14
85
37
55
15
96
41
59
16
106
44
68
Əр жас кезеңдерінде түрлі бұлшық еттердің МЕК арақатынасы
өзгеріп отырады, өзіндік бұлшық еттік профиль қалыптасады. 8-ден
10 жасқа дейін бұлшық еттердің МЕК жоғарылауы салыстырмалы
біркелкі жүреді. 11 жасқа таман оның өсу темпі арта түседі. МЕК
ең жоғары қарқынды өсімі 13-14-тен 16-17 жасқа дейінгі кезеңдерде
анықталған. Одан кейінгі келесі жылдарда (18-20 жасқа дейін) оның
өсу қарқыны ақырындайды. Неғұрлым ірі бұлшық еттерде МЕК
бірсыпыра ұзағырақ артады. 16-17 жаста ересек адамдарға тəн
бұлшық ет күшінің топографиясының қалыптасуы аяқталады.
Қазіргі уақытта акселерация үдерісімен байланысты бұлшық
еттердің жекеленген топтарының барынша ертерек даму тенденция-
сы аңғарылады.
МЕК абсолютті мөлшерінің өсуімен қатар оның (дене
массасының 1 кг-на) салыстырмалы мөлшері де көбейеді. Салыс-
тырмалы күш дамуының ең жоғары темпі 6-7-ден 9-11 жасқа дейін,
ал кеуденің жазғыш, табаның бүккіш бұлшық еттері сияқты кейбір
бұлшық еттер үшін 13-14 жасқа дейін орын алады.
403
Шапшаңдық
Спорттық жаттығуларды орындау кезінде шапшаңдықтың
кешенді көрінуінің байқалуы заңды құбылыс. Мысалы, спринтерлік
жүгіру нəтижесі сөредегі қимыл реакциясы уақытына, қадамдардың
жиілігі (темпі) мен жекеленген қозғалыс шапшаңдығына байланыс-
ты болады.
Алғаш рет жекеленген қозғалыстарда 0,50-0,90 с тең реакция
уақытын 2-3 жас кезеңінде анықтауға болады. Бірақ 5-7 жаста-ақ
ол 0,30-0,40 с-ке дейін төмендеп, 13-14 жасқа келгенде ересектер-
ге тəн көрсеткіштерге (0,11-0,25 с) жуықтайды. Жасқа сай қимыл
реакцияларының өзгерістері біркелкі жүрмейді. 9-11 жасқа дейін
оның уақыты тез азаяды да, ал одан кейінгі жылдарда, əсіресе, 12-14
жастан кейін баяулай бастайды.
Спорттық жаттықтыру қимыл реакциялары жылдамдығының
артуына əкеледі. Жүйелі түрде жаттығу ықпалынан реакция
уақытының барынша азаюы 9-12 жастағы балаларда байқалған.
Осы жас кезеңінде спортпен айналысатын балалардың спортпен
шұғылданбайтындардан артықшылықтары басым келеді. Егер осы
уақытта шапшаңдықты дамыту қарастырылмаса, онда одан кейінгі
жылдары туындаған артта қалушылықты жою қиынға түседі.
Организм даму үдерісінде жекеленген қозғалыстардың
жылдамдығы жоғарылайды. 13-14 жаста ол ересектерге тəн
көрсеткіштерге шамалас болады, 16-17 жаста оның төмендеуі, ал
20-30 жаста біраз артуы байқалады. Жас спортшыларда жекеленген
қозғалыстардың жылдамдығы жақсы дамыған. 13-14 жастың өзінде-
ақ спортпен шұғылданбайтын тұлғалардан олардың одан кейінгі жас
кезеңдерінде де сақталып қалатын айқын басып озуы айғақталған.
Жекеленген қозғалыстардың жылдамдығын дамытудың ең жоғары
тиімділігі 9-13 жаста анықталған.
Шапшаңдықтың маңызды бөлігі қозғалыс жиілігі (темпі) бо-
лып табылады. Шынтақ буынында 10 секундтағы қозғалыстың мак-
сималды жиілігі 4-тен 17 жасқа дейін 3,3-3,7 есеге артады. 11-12
жастағы балаларда велоэргометрде педалды айналдырудың макси-
малды жиілігі орта есеппен, 10 секундта 20 болса, кейіннен 18-20
жаста жоғарылап 33-ке жетеді.
Күш пен шапшаңдықты дамытудың өзара байланысы ұзындыққа
жəне биіктікке секіру сияқты жылдамдықты-күштік жаттығуларда
толығымен
көрінеді.
26-кестеден
көрінгендей
секірудегі
404
нəтижелердің ең жоғары өсімі 12-ден 13 жасқа дейінгіден басқа
кезеңдерде айқындалған.
Сонымен, жылдамдықты-күштік жаттығулар мəліметтерін са-
ралау түрлі жас кезеңдерінде нəтижелердің біркелкі емес өсімі
байқалады.
Төзімділік. Төзімділіктің жасқа сай өзгерістері əртүрлі, мы-
салы алақан, білек, санның бүккіш бұлшық еті сияқты бұлшық ет
топтарының статикалық күш сала орындалуы кезінде барынша
толығымен зерттелінген. Мəселен, максималды күштің 50%-ына тең
келетін динамометрде алақанның бүккіш бұлшық еттерінің күш сала
ұстап тұру уақытының жас ұлғайған сайын артатыны анықталған.
10-12 жаста осы күш салу уақыты 96 с, ал 18-20 жаста – 113 с болған.
26-кесте
Ұл балаларда жасқа тəуелді жылдамдықты-күштік
жаттығулардың нəтижелері (см)
Жас,
жыл
Жоғарыға секіру
(екі аяқпен оқыс
серпіле)
Ұзындыққа
секіру
Қатарынан үш рет
секіріп түсу (орнында)
12
35
171
517
13
38
185
560
14
40
194
591
15
42
201
615
16
44
211
636
Түрлі бұлшық ет топтарының күш салу ұзақтығы бірдей бол-
майды жəне бірмезгілде артпайды. 8-ден 11 жасқа дейін ең жоғары
төзімділік кеуденің жазғыш бұлшық еттеріне тəн. 11-14 жаста бал-
тыр бұлшық еттерінің төзімділігі айтарлықтай жоғарыласа, 13-14
жаста кеуденің жазғыш бұлшық еттері жəне білектің бүккіш пен
жазғыш бұлшық еттерінің статикалық төзімділігі біраз төмендейді.
Организмнің дамуы барысында асылу жəне таяну сияқты негізгі
гимнастикалық дене күйінде ұстап тұру уақыты артады. 13-тен
17 жасқа дейін асылудың шекті ұзақтығы ұл балаларда 4,3 есе, ал
қыздарда 4 есе жоғарылайды.
Жас артқан сайын төзімділікті қажет ететін қызу динамикалық
жаттығуларды орындау кезінде жұмысқа қабілеттілік елеулі
жоғарылайды. Велоэргометрде орындалатын жаттығуларда жұмыс
қуаттылығы 8-9 жаста 509 кгм/мин болса, ол біртіндеп ересектерге
