Қазақстан республикасы ғылым және білім министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
78 
Кітап  бұрышын  дұрыс  ұйымдастыру  арқылы  балалардың  бірнеше 
қабілеттері  дамытылады.  Біріншіден,  балалардың  көз  алдына  елестету 
қабілеттері  дамытылады.  Мысалы:  «Ертегілер  елінен»  тақырыбына  тыңдаған 
ертегілерінен соң өздері салған суреттерді, қолдан жасаған образды куыршақтар 
мен  муляждарын  көрмеге  қатарластырып  қою  балалардың  елестету,  оқып-
тыңдағанын  еске  түсіру  қабілеттерінің  әсерімен  орындалады.  Екіншіден, 
балалардың  көркем  шығарма  арқылы  алған  білімдері  бекітіліп,  көркем  өнерге 
қатысты  бастапқы  ғылыми  ұғымдары  (шығарма  жанрлары,  тіл  шұрайлылығы, 
құрылысы  туралы)  пайда  бола  бастайды.  Үшіншіден,  олар  еркін  ойлауға, 
қиялдауға үйренеді «Менің Қожанәсірім келді  де..», «Мен алдар Көсе болсам» 
деген  тақырыптарға  тапсырмалар  берілсе,  өздері  ойша  құрастырған  мазмұнға 
өздеріне  суреттер  салғызып,  кітап  бұрышын  безендірту  керек.  Төртіншіден, 
көркем  шығарма  арқылы  алған  білімдерін  өмірде  қолдануға  (байланыстырып 
сөйлеуге,  кітап  суреттеріндегі  оқиғаларды  сипаттай  білуге  т.б.)  үйренеді. 
Бесіншіден,  кітап  бұрышында  орналастырылған  кейіпкердің  атынан  сөйлеу 
немесе келген қонақтарға кітап бұрышындағы жұмыстарды таныстыру арқылы 
балалар өз зейіндерін өздері тексеруге үйренеді. 
 
2. Бала тілін көркем шығарма мәтіндері арқылы тіл дамыту  
Кітап  бұрышындағы  не  арнайы  безендендірілген  кітап  сөрелеріндегі 
шығарма  персонаждары  бойынша  қойылған  қозғалмалы  ойыншықтармен 
образды  кейіпкерлердің  тиімді  қолданылуы  балаларды  көркем  сөзге  баулиды, 
салыстыру  әдісімен  тәрбиеші  балаларды  мазмұны  ұқсас,  кейіпкерлері  ортақ 
ертегі,  әңгіме  персонаждарын  бейнелеуге  шақырады.  Мысалы,  орыс  балалар 
әдебиетінің  негізін қалаушы  К.Д. Ушинскийдің  «Таңғы сәулелер» әңгімесі  мен 
қазақ  жазушысы  С.  Жүнісовтің  «Тиіндер  мен  кірпілер»  атты  әңгімесінің 
суреттерін орналастырып қойып, кітап бұрышы алдында әңгіме өткізу балаларға 
осы  екі  әңгіме  мазмұнының  ұқсастығын  байқатады.  Ал  қаладағы  тірі 
жәңдіктердің  барлығы  қам-керемет  үстінде  болатындығын  күннің  шығуы 
құмырсқа,  көбелек,  балара  еңбекке  жұмылдырса  (К.Д.  Ушинский  әңгімесінде), 
мысықтың  ғана  ұйқысын  ұзарта  түскендігін,  ал  екінші  әңгімеде  кірпілерде, 
тиіндерде  еңбеққор,  ақылды  жәндіктер  деген  ойда  қалады  балалар  
(С. Жүнісовтың әңгімесі әсерімен). 
– Балалар, мына суреттегі құмырсқа, бал арасы, көбелектер қандай? Автор 
оларды қалай сипаттаған? 
– Екінші суреттегі тиіндер немен айналасып жүр, кірпілер не істеп жатыр? 
Автор  неге  оларды  таңғала  әңгімелейді?  Осылайша  қойылатын  сұрақтар 
балаларды әңгімеге қызықтыра түседі, әрбір жәндік  пен  ертегідегі хайуанаттар 
жайлы  ұйымдастырылған  тартымды  талдау  жұмысы  балалардың  табиғатқа 
назар  аударуына  ықпал  етеді.  Олардың  рухани  жетілісіне,  яғни  қоршаған 
ортадан жан-жақты білім алып өсуіне, сезімтал, адал болып өсулеріне әсер етеді. 
Балалардың  жасына  қарай  көркем  сөзге  деген  қызығушылықтарын 
ыждаһаттылықпен  безендірілген  кітап  бұрышы  және  онда  ұйымдастырылатын 
тартымды әңгімелер жақсы арттырады.  

 
79 
Төменде  ересектер  тобында  кітап  бұрышында  өткізуге  болатын  әңгіме 
үлгісі беріліп отыр. 
Тақырыбы: Хайуанаттар жайлы ертегі –аңыздар 
Кітап  бұрышындағы  дидактикалық  құралдар:  Үй  жануарлары, 
хайуанаттар  туралы  жиналмалы  кітапшалар,  текше  –  көрмеге  қойылған  
«Қайырымды  қоян»  ертегісі  кейіпкерлерінің  бейнелері,  бала  суреті,  орман 
тұрғындарының қорек түрлері. 
Әңгіме барысы: 
А) Кіріспе әңгіме–  Балалар, қане, ертегілер әлеміне барайық. Хайуанаттар 
жайлы біздер қандай ертегілер білуші едік, есімізге түсіріп көрейікші. 
–  Дұрыс, «Шалқан», «Қораз мен түлкі», «Мақта қыз бен мысық», «Лақтар 
мен қасқыр», «Бауырсақ». 
–  Бұл ертегілерді кімдер шығарған? 
–  Дұрыс  айтасыңдар,  халық  ойлап  құрастырып  шығарған.  Сондықтан 
осылардың кейіпкерлеріне қарап, орыс халық ертегілері, қазақ халық ертегілері 
деп бөлеміз. 
– Енді, мында қараңыздар, мына қатарда авторлық ертегілер орналасқан. 
«Үш аю» ертегісін кім жазған, балалар? 
–  Иә,  Лев  Толстой,  білмесендер,  біліп  алыңдар.  Ол  орыс  халқының 
жазушысы.  
– Қызыл телпек ертегісін Шарль Перро деген француз жазушысы жазған. 
«Кір қоймас» ертегісін орыс балаларының сүйікті жазушысы Корней Чуковский 
жазған. 
–  Ал,  бүгін  кейіпкерлермен  бізге  ежелден  таныс  «Қайырымды  қоян»  
ертегісін кім жазғанын білетін боламыз. 
Негізгі  бөлім: 
– 
Балалар,  қоянмен  дос  болған  баланы  білесіндер  ме?  Ол 
қай ертегіден, қане, кім айтады? 
–«Қайырымды қоян» еретегісінен. 
– Ертегі неге былай аталған деп ойлайсыңдар?  
– Ол неге қорқақ қоян емес, жүйрік қоян емес, неліктен қайырымды қоян 
деп аталады? 
–Өзіңе  жасаған  жақсылық  қайтадан  басқа  адамға  жасалса,  бұл 
қайырымдылық болады. 
– Еске түсірейік, баланың басынан қандай жағдай өтіп еді? 
– Шешей оны не алып келуге  жұмсады? 
– Ол орманда кімге кездесіп еді? 
– Қоян балаға қандай қайырымдылық жасады? 
– Баланың қателігін әке-шешесі кешіреді ме? 
– Қалай ойлайсыңдар, оқиға немен аяқталды? 
– Бұл үйде қонақтар қалай күтілді? 
– Балаға әке-шешесі риза болды ма? 
Осындай  жетелеуші,  еске  түсіруші  сұрақтар  қойып  отырып,  тәрбиеші 
балалардың  естеріне  «Қайырымды  қоян»  ертегісін  түсіреді  де,  бұл  ертегіні 
жазған Кетеван Чилошвили деген грузин жазушысы екенін айтады. 

 
80 
–  Енді  мен,  –  дейді  тәрбиеші  Спандияр  Көбей  деген  жазушымыздың 
сендерге арнап жазған «Құйрықсыз түлкі» деген ертегісін оқып берейін: 
«Бір  түлкінің  келе  жатқанда,  аңдаусызда  құйрығы  қақпанға  түсіп  қалды, 
құйрығын үзіп, өзі әрең құтылды. Бөтен түлкілердің қасында жалғыз өзі шолақ 
болып  жүруге,  ұялды  да,  ол  барлық  жолдастарын  шақырып  жинап  алып: 
«Құйрықты  сүйретіп  жүру  неге  керек?  Сұлу  да  емес,  әлі  қашан  да  болса, 
ыңғайсыз  ауыр,  бәріңіз  де  құйрықтарыңызды  кесіп  тастаңыздар,  -деп  оларға 
насихат айтады. Сонда жолдастарының жанынан бір түлкі: Егер құйрығың бүтін 
болса,  сен  бұлай  айтпас  едің-ау,  -депті.  Мұны  сезген  бөтен  түлкілер  күле 
бастайды. Құйрықсыз түлкі ұялып, оларға көрінбейтін болыпты.» 
Тәрбиешінің қорытынды сөзі: – Балалар, сонымен біз кітап бұрышындағы 
ертегілер  әлемінен  халық  ертегілері  мен  балаларға  әдейі  арнап  жазған 
жазушылардың  ертегілерімен  таныстық.  Барлық  ертегілерде  хайуанаттар 
өміріне  арналыпты.  Енді  әрқайсысын  әрбір  ертегідегі  өздеріңе  ұнаған 
кейіпкерлерге сипаттама беріңіздер. Жоспар мынандай:  
1) Бұл қандай аң? 2) Ол қай ертегіден? 3). Оның түрі, түсі қандай? 4) Өзіне 
тән мінез-құлқы қандай? 5) Ол саған несімен ұнады? 
Еркін түрде жүргізілген әңгіме үстінде балаларға бұрыннан таныс сүйікті 
ертегілерінің  мазмұны  еске  түсіріледі  және  өздері  ұнатып  қалған  кейіпкерлері 
жайында еркін әңгіме құру қабілеттері дамытылады. Жаңа ертегімен салыстыру 
арқылы халық шығарған, ауызша жеткен  етегілерден басқа авторлық ертегілер 
де  болатыны,  олардың  өлеңмен  жазылатын  түрлерімен  келесі  әңгімеде 
авторлардың жеке кітап бұрыштарында танысатындықтары ескертіледі. 
 
3. Ересек топта оқылған кітаптар туралы әңгіме өткізу 
Білім  мен  тәрбие  жүйесінде  қазіргі  бастауыш  мектеп  сатысынан  бастап 
ізгілендіру  принципін  ұстану  балабақшада  ұйымдастырылатын  тілдік  тәрбиеге 
байланысты. Балаға сенім артып, оның жеке басының қасиеттерін ескере отыра, 
қысымшылық  жасамай  еркін  сөйлесу  кітаппен  жүргізілетін  жұмыстардан 
көрінеді. Оқылған жаңа әңгімеден кейін оның мазмұнын қайталап айтқызу, яғни 
әңгімелесу ұдайы жүргізілсе, балаларды жалықтыратын болады, мұны тәжірибе 
де  көрсетуде.  Дегенмен,  баланың  монологты  сөйлеу  тілін  дамытуды  топқа 
ертегі,  не  әңгіменің  ең  қызықты  жерлерін  қайталап  айтқызу:  шығарма 
мазмұнын,  есте  сақтауларын  бекіту  үшін  «Кім  есіне  сақтады?  Қанеки,  кім 
айтады?  Түлкі  «Қасқыр  мен  түлкі»  ертегісінде  түлкі  не  істеуші  еді?  «Ауырған 
арыстан», «Залым түлкі», «Түлкі мен қораз» ертегілерінде ше? деп, балалардан 
өзара сөз жарыстырып сұрау; «Мына бір ертегіде кейіпкер не деп еді? Басқаша 
айтса,  қалай  болар  еді?»  деп  кейіпкер  сөзін  қайталап  айтқызу  тәсілдері 
қолданылады  да,  жоғары  топтарда  ертегі  мазмұны  бойынша  баланың  белсенді 
сөйлеуі жетілдіріле түседі? 
Ересектер  тобында  балалармен  оқылған  кітаптар  туралы  арнайы  әңгіме 
өткізу  деген  жаңа  сабақ  түрі  енгізіледі.  Мұндай  сабақтың  ұйымдастырылуы 
мектепке  даярлық  тобы  мен  мектепалды  оқытуда  оқытылатын  жекелеген 
кітаптар санының болуына тікелей байланысты. Тәжірибелі тәрбиешілер ересек, 
мектепке даярлық топтарында балаларды кітапқа ерекше қамқорлықпен қарауға