Алматы экономика және статистика академиясы «Сібір бизнес, басқару және психология институты» мемлекеттік емес жоғары кәсіпкерлік білім беру мекемесі

173 
 
қызметіне ықпал ететін кәсіпорындардың нақты қаржы жағдайы туралы қажет ақпарат алу 
құқығы заңдастырылады.  
Банк  құпиясын  сақтау  –  Қазақстан  банк  жүйесі  қызметінің  маңызды  прициптері 
болатындықтан  бұл  да  ӛзекті  проблемаға  айналып  отыр.  Осыған  байланысты  заң 
актілеріне ӛзгерістер мен толықтырулар жобасы ҰБ қызметкерлерінің банктердің қызметі 
туралы  қосымша  мәліметтер  алу  жӛніндегі  құқығын  іске  асыру  барысында  алынған 
мәліметтерді Үшінші біреуге жария еткені үшін жауапкершілігін қатайта түсуді кӛздейді.  
Келесі  кӛңіл  аударатын  мәселе  ақша-несие  саласындағы  реттеу  шараларына  жан-
жақты  кешенді  тұрғыдан  қарау  болып  табылады.  Ӛндірістің  нашар  даму  жағдайыда 
инфляцияның  ӛршіп  кетуі  оңай  құбылыс.  Мұндай  жағдайда  экономиканың  қалыпты 
ӛсуіне, бәсекелестікке ықпал ететін реттеу шаралары кей жағдайда кері әсер етуі мүмкін. 
Атап  айтқанда  мемлекеттік  бағалы  қағаздарды  сатып  алу,  есепке  алу  ставкасын 
тӛмендету, резерв нормасын азайту сияқты шараларды қолдану «несие экспанциясының» 
толқынын  туғызып  артық  шығындардың  пайда  болуына,  жалақының  ӛсуіне  сатып  алу 
қабілеттілігінің артуына алып келеді де, сұраныс инфляциясын күшейтеді. Бұл импорттың 
орынсыз  ӛсуіне,  сауда  балансындағы  тапшылықтың  артуына,  тӛлем  балансының  тепе-
теңдігін бұзады және бір  жағынан ставканы ұлғайту тұрғысында қымбат ақша саясатын, 
шығындар  инфляциясын,  бағаның  ӛсуі,  ұлттық  валютаның  жылдам құнсыздануы  секілді 
теріс әрекеттерге ұрындырады. Бұл ӛндірісі дамыту мен экспортты ұлғайтуға кері әсерін 
тигізеді.  Сондай-ақ  банк  жүйесінің  қызметінің  тиімділігін  тӛментедіп,  активтер  мен 
пассивтердің  арақатынасының  бұзылуына  әкеледі.  Бұл  банктің  банкротқа  ұшырауына 
әкеліп,  банк  клиенттерінің  банк  жүйесіне  деген  теріс  кӛзқарасын  туғызады.  Сондықтан 
күш-жігерді  барлық  деңгейде  біріктіру  ақша,  несие,  валюта,  экспорт-импорт,  салық, 
сондай-ақ  ішкі  жәе  сыртқы  банкті  реттеу  мәселелерін  шешуге  кешенді  тұрғыдан  келу 
қажеттігін түсіну қажет.  
Екінші  жағынан  алғанда  отандық  банктер  шетелдік  банктермен  күреске  түсуге 
дайын  емес.    Оның  себебі,  банктердің  капиталының  кӛлемі  тӛмедігінен,  ЖІӚ-дегі 
несиелер  үлесінің  аздығынан,  тәукелдерді  басқару  жүйесінің  дамымауынан,  менеджмент 
тиімділігі мен корпоративтік басқару тәжірибесінің аздығынан болып отыр. Банк қызметін 
сенімді,  ірі  танымал,  іскерлік  беделі  бар,  қызметтерінің  бағасы  ӛзге  банктермен 
салыстырғанда анағұрлым тӛмен банктер ғана дамыта алады  
Қазіргі  банктік  жүйе  –  бұл  қандай  да  болсын  дамыған  мемлекеттің,  ұлттық 
шаруашылықтағы ортасы болып табылады. ҚР-ның 31.08.1995 жылғы №2444 «Қазақстан 
Республикасындағы  банктер  мен  банктік  қызмет  туралы»  Заңының  30-шы  бабында 
банктік қызметті, орындалатын банктік операцияларды, сонымен қатар жүргізілетін басқа 
да  белгіленген  банктік  операциялардың  мазмұнын  анықтап кӛрсеткен.  Осы  Заңға  сәйкес 
Коммерциялық банктер қызмет етеді. Мемлекет  Заңмен және қаржы-несиелік саясатпен 
банктегі ақша қозғалысын, олардың айналыс жылдамдығын, сонымен қатар айналыстағы 
қолма-қол ақша кӛлемін қоса реттеп отырады[1]. 
Тұрақы  ақша  массасының  ӛсімі,  инфляция  қарқынының  тӛмендеуінің  кепілі, 
бағаның  тұрақтылығы,  нарықтық  жетісіктер  мен  экономикаға,  халық  шаруашылығына 
тиімді  болып  келеді.  Коммерциялық  банктер  аккумуляциялық  жинақтарын  келесідей 
әртүрлі экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктеріне жұмсайды. 
Салымшыларға  банкке  салған  жинақ  ақшалары  үшін  сыйақы  пайыз  түрінде 
тӛленеді. Коммерциялық банктің басты қағидаты сенімді клиенттерді несиелендіру болып 
табылады.  Несиенің  кӛмегімен,  ӛндіріс  кеңейеді,  капитал  ӛседі,  осылай  ӛмірдің  биік 
шыңдарына шығады десек қателеспейтін шығармыз. 
Қазақстанның  танымал  ғалымдарының  ойынша  банктің  ұйымдастырылуы  қалай, 
және  клиенттер  мен  қызметкерлер  қарым-қатынасының  банк  қызметінің  жаңаруымен 
байланысты болып келеді.  
Біздің  ойымызша,  қаржы  нәтижесін  басқару  бұл  ұйымдастырушылық  қағиданың 
жүйесі, айналыстағы ақша қорының соңғы қорытындысына әкелетін табыс кӛзіне бақылау 

174 
 
жасау.  Коммерциялық  банктің  қаржы  қорытындылары  ӛзіне  келесілерді  қосады:  таза 
бӛлінген табыс, алынған табыстар, шығыстар. Банктегі табысты рӛлді қаржы нәтижелері 
мен  қаржылық  талдау  алады,  осы  арқылы  банктің  сапасы  мен  сенімділігін,  ӛмір  сүру 
қабілеттілігін анықтауға болады. 
Талдау барысында ең қиын және кӛп тарағаны бұл қаржы нәтижесінің бағалануы. 
Бұл  таңқаларлық  жағдай  емес.  Ӛйткені  қаржылық  талдау  бір  жағынан,  кӛптеген 
туындайтын  сұрақтарға  жауап  береді,  ал  сұрақтар  барлық  қаржылық  талдауды  ұстаушы 
категориялардан туындап отырады. 
Қазақстан  Республикасындағы  коммерциялық  банктерге  кейде  шешілмейтін 
мәселелерге соқтығып немесе тәуелсіз, бірақта табыссыз саясатты құру арқылы және баяу 
міндетті түрде банкрот болу немесе жетістікке ұмтылып пайда табу, тәуекелге бел буып, 
соңында мүмкін болатын тӛлемдердің кешіктірілуі бұл кезде тез және күтпеген жағдайға 
банкроттыққа ұшырайды. 
Бірінші жағдайда тек қана банк зардап шегеді, ал екінші жағдайда банк клиенттері 
зардап  шегеді.  Сондықта  осындай  жағдайлардан  аулақ  болуы  үшін,  банктерге  міндетті 
түрде  қаржылық  қорытынды  басқару  саясаты  дұрыс  құрып  тәуекелді  тӛмендету  қажет. 
Қазіргі  күнде  техникалық  прогрестің  жылдам  қарқындауы  мен  дамуында  шешім 
қабылдауды кешіктіру кӛптеген шығынға алып келуі мүмкін, сондықтан оны тез әрі анық 
қабылдау  керек.  Отандық  және  шетелдік  зерттеушілер  «Коммерциялық  банктердің  ең 
негізгі  мақсаты»  коммерциялық  банктердің  кірістері  мен  шығыстары  арасындағы 
айырмашылықты  кӛрсететін  максималды  пайда  алу  кӛлемін  анықтау,  ал  анық 
қалыптастыру  үлгісі  есеп  және  есептік  жүйесімен  тікелей  байланысты.  Олар  пайда 
мӛлшерінің  ұлғаюы  тәуекелдік  операциялар  есебінен  қамтамасыз  етілуі  мүмкін  деп 
анықтады.  
Біздің  ойымызша,  сонымен  қатар  шығындарды  бақылауын  әсіресе,  Қазақстанның 
коммерциялық банктер қызметінде бұл шығындар үнемі үмітін ақтамағандықтан сыйақы 
тӛлемімен байланыссыз шығындарды жүзеге асыру үшін қажет. 
Отандық  эксперттер  және  тағы  басқа,  шығындарды  қатаң  бақылау  қажеттілігі, 
әсіресе банктік емес ұйымдарының ӛндірген ӛімдері және кӛрсеткен қызметтерінің пайда 
болуы,  шығындарды  ұлғайту  жағдайындағы  қажеттілік  ӛседі  деп  есептейді.  Мұндай 
бақылау  басқаруды  жеілдіру  және  ақпаратты  орталықтандырып  ӛңдеу  кӛмегімен  жүзеге 
асыруы мүмкін. 
Таза  табыстың  қалыптасуын  бақылау  пайда  балансының  сенімді  ӛлшемі  мынадай 
негіздерде  расталғандықтан  қаржылық  нәтижелерді  басқарудың  құрамды  бӛлігі  болып 
табылатынын атап ӛтуіміз керек:  
-  банктің  аналитикалық  есеп-шотында  кірістерді  қалыптастыру  заңдылығын 
тексеру; 
-  банктің  табыстары  мен  байланыстар  операциялардың  мазмұны  мен  мақсатын 
талдау; 
-  есепті жылдағы пайда мен шығын шоттарының қалдықтарына талдау, кіріс және 
шығыс шоттарын жабу бойынша операцияларға бақылау; 
-  басқа  да  операциялардың  мазмұнын  талдау,  түсімдер  тӛлемдер  кӛрсетілген 
шоттардың жабылуын тексеру; 
-  «банк  пайдасы  есебінен  қаражаттарды  тарту»  шотында  шығындардың 
дұрыстығын бағалау және есепті жылдағы пайда мен шығын шотынан осы шығындарды 
шығарып тастау [2]. 
Коммерциялық банктердің қажеттілікті пайда алуының маңызды екені белгілі. Ол 
кӛрсетілген  қызметтер  сапасын  ӛсіру  және  кӛлемін  кеңейтуге  мүмкіндік  туғызатын 
банктер  үшін  жаңа  капитал  тарту  керек.  Егер  банк  ісінде  капиталға  табыс  басқа 
салалардан  тӛмен  болса,  онда  капитал  басқа  пайда  сфераларына  ұмтылады.  Банк 
пайдасының  маңызды  қызметі  –  банк  ісінде  болып  тұратын  күтпеген  жағдайлар  мен 
шығындар резервтерін қамтамасыз ету.