67
ҚАЛАЙ ОҚУ КЕРЕКТІГІН ҮЙРЕНУ
Кіріспе
«Қалай оқу керектігін үйрену» тарауы «өзін-өзі реттеу» үдерісіне жатады. Бұл үдерісте
оқушылар
метатану үдерісі арқылы түсіну, бақылау және оқу тәжірибесіне қадағалау жүргізу
қабілеттерін дамытады. «Метатану» термині оқушылардың саналы білім алуы мен ойлауын
дамытуға ықпал ететін бірқатар үдерістерге қатысты қолданылады (Flavell, 1976). Метатануға
танымдық үдерістерді білу, түсіну және реттеу немесе танымдық үдерістерді қарастыру үшін
танымдық үдерістерді қолдану, соның ішінде қатесін танып-білу және ойлауды бақылау деген
анықтама беруге болады.
Тарихи шолу
Флейвелл (1976) өткізген алғашқы кең көлемді метатану зерттеуінде ерте жастағы
балаларға еске сақтауға арналған тапсырмалар берілді. Бестен жеті жасқа дейінгі оқушыларға
зерттеуші белгілі ретпен бірқатар заттарды көрсетті. Он бес секундтан кейін балалардан осы
реттілікті бұзбай еске түсіру сұралды. Ересектеу балалар бір нәрсені есте сақтау қажет болса,
ол үшін күш салу керек екендігін түсінді. Олар қайталау тәсілін пайдаланып, кезектілік ретін
еске сақтады. Ал неғұрлым кішірек балалар бұл тәсілді пайдаланбағандықтан, еске сақтай
алмады. Қайталау қажеттігі туралы кеңес алғаннан кейін ғана олар тапсырманы дұрыс орын-
дап шықты. Кеңес берілмеген жағдайда оқушылар білім алу уақытын өнімсіз (тиімсіз) пай-
даланды. Флейвелл мұндай қабілеті жетіп тұрса да, «тәсілдерді пайдаланбауды» «өнімділік
тапшылығы» деп сипаттайды (Whitebread, 2000).
Өз жұмысының нәтижесінде Флейвелл (1976) метатануды өлшеудің үш құрылымын
(өлшемдерін) сипаттай отырып, балалар метатануының мониторингі мен талдауының негізін
анықтады:
• білім алушы тұлға ретінде өзі туралы білімі;
• мақсаттар мен тапсырмаларды білу, түсіну және бағалау;
• тапсырманы орындауға қажетті стратегияларды білу және оларды бақылау.
Бірінші өлшем
жеке білімге қатысты; өзін оқушы ретінде тани отырып, бала, мысалы,
өзінің мықты және әлсіз жақтарын сезінеді, оқу үдерісінде не ұнайтынын, не ұнамайтынын
түсінеді және жеке мақсаттарды белгілеу қабілеті туындайды. Флейвелл оқушылардың
өзінің оқуын саналы түрде сезінуі дамыған сайын (бұл да сол жұмыста) балалардың басқа
оқушылардың да өз оқуына қатысты таңдауы, күшті және әлсіз жақтары бар екендігі туралы
метатанымдық түсінігінің де кеңейетіндігін анықтады.
Флейвелдің
екінші өлшемі
тапсырмаға бағытталған, ол оқушының өз мақсаты мен тап-
сырмаларын білу, түсіну және бағалауды қамтиды. Метатанудың бұл аспектісі оқушының тап-
сырманы қалай талдайтынын және бағалайтынын немесе күрделілік деңгейін қалай салысты-
ратынын көрсетеді.
Сондай-ақ,
үшінші метатанымдық құрылымды Флейвелл тапсырманы орындауға қажетті
білім мен тәсілдерді бақылау деп анықтайды. Оқушылардың орындауы қажет тапсырманы
анықтауы және бір немесе бірнеше тәсілдердің көмегімен тапсырманы орындау жоспарын
құруы стратегиялық бақылау көрсеткіші болып табылады. Түрлі тәсілдердің салыстырмалы
түрдегі тиімділігі бағаланып, оқушылар өз әрекеттерін түсіндіреді. Оқушылардың таңдауы
мүмкін тәсілдерінің біреуі – басқалардың білім аясы кеңірек болуы мүмкін деген жеке
көзқарасына байланысты олардан көмек сұрау.
Табыс, ұмтылыс және тиімді тәсілдерді қолдану арасындағы негізгі байланысты
қалыптастыратын болғандықтан, метатану ұғымын бір оқушының «қалай оқу керектігін