ҚАЛАЙ ОҚУ КЕРЕКТІГІН ҮЙРЕНУ

67
ҚАЛАЙ ОҚУ КЕРЕКТІГІН ҮЙРЕНУ
Кіріспе
«Қалай оқу керектігін үйрену» тарауы «өзін-өзі реттеу» үдерісіне жатады. Бұл үдерісте 
оқушылар метатану үдерісі арқылы түсіну, бақылау және оқу тәжірибесіне қадағалау жүргізу 
қабілеттерін дамытады. «Метатану» термині оқушылардың саналы білім алуы мен ойлауын 
дамытуға ықпал ететін бірқатар үдерістерге қатысты қолданылады (Flavell, 1976). Метатануға 
танымдық үдерістерді білу, түсіну және реттеу немесе танымдық үдерістерді қарастыру үшін 
танымдық үдерістерді қолдану, соның ішінде қатесін танып-білу және ойлауды бақылау деген 
анықтама беруге болады.
Тарихи шолу
Флейвелл  (1976)  өткізген  алғашқы  кең  көлемді  метатану  зерттеуінде  ерте  жастағы 
балаларға еске сақтауға арналған тапсырмалар берілді. Бестен жеті жасқа дейінгі оқушыларға 
зерттеуші белгілі ретпен бірқатар заттарды көрсетті. Он бес секундтан кейін балалардан осы 
реттілікті бұзбай еске түсіру сұралды. Ересектеу балалар бір нәрсені есте сақтау қажет болса, 
ол үшін күш салу керек екендігін түсінді. Олар қайталау тәсілін пайдаланып, кезектілік ретін 
еске  сақтады.  Ал  неғұрлым  кішірек  балалар  бұл  тәсілді  пайдаланбағандықтан,  еске  сақтай 
алмады. Қайталау қажеттігі туралы кеңес алғаннан кейін ғана олар тапсырманы дұрыс орын-
дап шықты. Кеңес берілмеген жағдайда оқушылар білім алу уақытын өнімсіз (тиімсіз) пай-
даланды. Флейвелл мұндай қабілеті жетіп тұрса да, «тәсілдерді пайдаланбауды» «өнімділік 
тапшылығы» деп сипаттайды (Whitebread, 2000).
Өз  жұмысының  нәтижесінде  Флейвелл  (1976)  метатануды  өлшеудің  үш  құрылымын 
(өлшемдерін) сипаттай отырып, балалар метатануының мониторингі мен талдауының негізін 
анықтады:
•  білім алушы тұлға ретінде өзі туралы білімі;
•  мақсаттар мен тапсырмаларды білу, түсіну және бағалау;
•  тапсырманы орындауға қажетті стратегияларды білу және оларды бақылау.
Бірінші өлшем жеке білімге қатысты; өзін оқушы ретінде тани отырып, бала, мысалы, 
өзінің мықты және әлсіз жақтарын сезінеді, оқу үдерісінде не ұнайтынын, не ұнамайтынын 
түсінеді  және  жеке  мақсаттарды  белгілеу  қабілеті  туындайды.  Флейвелл  оқушылардың 
өзінің оқуын саналы түрде сезінуі дамыған сайын (бұл да сол жұмыста) балалардың басқа 
оқушылардың да өз оқуына қатысты таңдауы, күшті және әлсіз жақтары бар екендігі туралы 
метатанымдық түсінігінің де кеңейетіндігін анықтады.
Флейвелдің екінші өлшемі тапсырмаға бағытталған, ол оқушының өз мақсаты мен тап-
сырмаларын білу, түсіну және бағалауды қамтиды. Метатанудың бұл аспектісі оқушының тап-
сырманы қалай талдайтынын және бағалайтынын немесе күрделілік деңгейін қалай салысты-
ратынын көрсетеді. 
Сондай-ақ, үшінші метатанымдық құрылымды Флейвелл тапсырманы орындауға қажетті 
білім  мен  тәсілдерді  бақылау  деп  анықтайды.  Оқушылардың  орындауы  қажет  тапсырманы 
анықтауы  және  бір  немесе  бірнеше  тәсілдердің  көмегімен  тапсырманы  орындау  жоспарын 
құруы стратегиялық бақылау көрсеткіші болып табылады. Түрлі тәсілдердің салыстырмалы 
түрдегі  тиімділігі  бағаланып,  оқушылар  өз  әрекеттерін  түсіндіреді.  Оқушылардың  таңдауы 
мүмкін  тәсілдерінің  біреуі  –  басқалардың  білім  аясы  кеңірек  болуы  мүмкін  деген  жеке 
көзқарасына байланысты олардан көмек сұрау.
Табыс,  ұмтылыс  және  тиімді  тәсілдерді  қолдану  арасындағы  негізгі  байланысты 
қалыптастыратын  болғандықтан,  метатану  ұғымын  бір  оқушының  «қалай  оқу  керектігін 

68
үйренуі» деп қарастыруға болады. Метатанымдық қабілеттердің дамуы мен тиімді ойлау мен 
оқудың арасында байланыс бар.
Шанк пен Циммерман (1994) балалардың өз оқуын бақылауға алу мен оны жүргізу бары-
сында оларға дербестік беруге баса назар аударады. Өз бетінше жұмыс істеу және даму ниетін 
авторлар метатанудың маңызды аспектісі ретінде таниды. Оқу үдерісінің табысты болуы 
ынталандыру, әлеуметтік және эмоционалдық себептер арасындағы күрделі әрекеттестік пен 
метатанымдық білімге байланысты.
Ерте жастағы оқушыларда метатанымдық қабілеттердің бар екендігі жуық арада ғана белгілі 
болды. Флейвелл ерте жастағы оқушылардың метатану мүмкіндігі шектеулі екендігін айтады, 
олар әр уақытта өз жадыларын басқаруға, проблемаларды шешуге және шешім қабылдауға 
қабілетті  емес.  Алайда,  жадының  аспектілерін  зерттеу  бойынша  жүргізілген  бұдан  кейінгі 
жұмыстар 3–4 жастағы балалардың өздері көп суреттерге қарағанда, саны азырақ суреттерді 
есте сақтау жеңілірек екендігін сезіне алатындығын анықтады (Flavell et al, 1995). Бронсон 
мектеп  жасына  дейінгі  балалар  мен  балабақшадағы  балалардың  танымдық  дамуын  зерттей 
отырып, олардың көпшілігі ерікті түрде іштей өзін-өзі реттеуге қабілетті деген шешімге келді. 
Зерттеуші олар да «қалай оқу керектігін үйренеді» деген болжам жасаған. Осыған қарамастан, 
олар  шешімді  қалай  қабылдағандарын  немесе  қандай  тәсілді  қолданғанын  үнемі  түсіндіріп 
бере алмайды, бұл жастағы балалар танымдық әрекет кезінде «өздік басқару» қызметін пай-
даланады. Өсе келе, олар өз деңгейлеріне сәйкес келетін тапсырманың түрін таңдауға, оларды 
тиімді пайдалануға, өздерінің әрекетін түзетуге немесе қажет болған жағдайда көмек сұрауға, 
сондай-ақ іс-әрекет аяқталғанша немесе мақсатқа жеткенше «үдерісті» тоқтатпауға қабілетті 
бола бастайды (Bronson, 2000).
Қазіргі заманғы бірқатар зерттеулерде 3 жастағы оқушыларға мүмкіндік жасалған жағдайда, 
олар өзінің оқуына асқан жауапкершілікпен қарауға қабілетті екендігі анықталды (Whitebread, 
2000). Олар балғын жас ерекшелігіне қарамастан, өздерінің оқуына саналы түрде қарайды, 
тапсырмаларды  шешу  үшін  өзіндік  әдіс-тәсілдерді  қолданады,  сондай-ақ  өздерін  оқушы 
ретінде  сезіне  бастайды.  Өзін-өзі  реттеу  мен  метатанудың  мұндай  дағдыларын  дамыту 
бұл балалардың саналы оқушы болып шығуының кілті екендігі анықталды. Бұл зерттеу 
аталған  қабілеттерді  дамыту  3-5  жас  аралығында  болатындығын,  сондай-ақ  мұғалімдердің 
осы кезеңде жоғары сапалы педагогтік тәсілдерді қолданып, қомақты үлес қоса алатындығын 
көрсетті.
Заманауи түсінік
Зерттеу  көрсетіп  отырғандай,  оқу  –  бұл  жекеленген  құбылыс  немесе  дағды  емес,  ол 
оқушылардың  оқуға  қабілетін  жақсартуға  мүмкіндік  беретін  педагогикалық  тетіктердің 
біртұтас кешені. Төменде оқушының оқуына қажетті және де оларды дамыту үшін мұғалімнің 
көмегі қажет болатын құзыреттер:
•  оқудың қалай жүретінін түсіну, оқудың қолайлы стильдерін назарға алу және өмір бойы 
өз бетінше оқудың қажеттілігін мойындау және оның әдістерін таңдау;
•  ойлануға жүйелі түрде үйрену;
•  өзінің шығармашылық таланттарын және оларды барынша жақсы пайдалану жолда-
рын зерттеу және анықтау;
•  оқу үдерісі үшін және өзін-өзі тану әдісі ретінде оқуды жақсы көру;
•  тілді, есептеуді жақсы игеру және кеңістіктік ойлау қабілетінің болуы;
•  сандық технологиялар саласындағы жоғары құзыреттілік. 
Оқыту  –  мұғалімдердің  оқушыларға  жасаған  сыйы  емес,  бұл  құзыреттіліктер  білім  алу 
үшін  оқушылардың  өздері  де  оқу  үдерісіне  белсенді  қатысуын  талап  етеді.  Оқу  үдерісіне 
толыққанды қатысу үшін оқушылар қалай оқу керектігін білулері керек. «Қалай оқу керектігін 
үйренудің» қозғаушы күші «метатану» болып табылады. Басқаша айтқанда, оқу бар, бірақ