30
сапасы), үрдіс пен нәтижені қадағалау.
Талдай отырып, жүргізуші іс-әрекеттің
тиімді іс-әрекетке айналуын, метабағыт-
тағы психологиялық ахуал мен жаңа
дағдыны қалыптастыруға негізделген.
Жүргізуші іс-әрекеттің негізгі ерекше-
лігі: негізгі психологиялық ӛзгерістің
пайда болуымен, оның ішінде психоло-
гиялық ахуалдың пайда болуы, ӛзгеруі,
ауысуы болуында. Белгілі жағдайда іс-
әрекет негізгі ортасы болуы және
мақсатты орындайтын іс-әрекет болуы.
Оқу-танымдық үрдістің кәсіби үрдіске
айналуында уәж бен іс-әрекет байла-
нысты, бірі ӛзгерсе екіншісі де ӛзгереді.
Үйреншікті ісі мен арнайы жасалатын
әрекет жалпыланып, жинақталып жаңа
құрылым – кұзыреттілікке айналады.
Құзыреттілік кіріктірілген құрылым
бола тұра, ББД (білім, білік, дағды) мен
қоса іс-әрекеттік қабілеті мен бағалы-
уәждік компоненттерін жинақтап, жаңа
іс-әрекетке сәйкес қызмет түрін құрай-
ды. Жаңа кәсіби жағдайға арналған
және қажеттілігі мен эмоционалды
сферасын қамтиды. Танымдық іс-
әрекеттің кәсіби іс-әрекетке айналуы,
жаңа мақсатқа жауап беретін жаңа
дағдыларды қалыптастырады. Психо-
логтар зерттеулері бойынша кәсіби даму
мен қатар регрес, дезадаптация, кризис
пен бұзылулар тіпті деградациялар
мүмкіндігін айтады.
Тұлға қасиетін бағалаудың негізі
ретінде
З.Фрейд
психосексуалды
дамуын, Э.Эриксон жалпы психология-
лық дамуын, Д.Б.Эльконин жүргізуші
іс-әрекетті, тұлғаны әлеуметтендіруді
қарастырған.
Тұлға қасиеттері ретінде психо-
логтар тұлға бойында мына қасиеттерді
анықтаған:
- шыдамдылық;
- адалдық;
- ӛзін-ӛзі қадағалау;
- тақуалық;
- жігерлілік;
- білуге құмарлық;
- ішкі түйсік (интуиция);
- аналитикалық ақыл;
- кертартпалық немесе жұмысқа
бейімділік;
- экономикалық тиімділікті сезі-
ну түйсігі;
- басшылыққа ұмтылу, кӛшбас-
шылық;
- тіл табысқыштық;
- қол еңбегіне ептілік;
- ӛзін-ӛзі ұстай білу мәдениет-
тілігі;
- зейінділік;
- елестете білу;
- күш және тӛзімділік;
- шыншылдық;
- адамды жақсы кӛру, махаббат
сезіміне сүйіспеншілік;
- денсаулыққа ұқыптылық;
- бастамашыл;
- сӛз бастай білу қабілеттілігі,
шешендік;
- ұқыптылық.
Шет елдегі зерттеулер бойынша
кәсіпке, мамандыққа оқытуды осы
қасиеттерден бастау алған. Барлық
қасиет тұлға бойында болғанмен, біреуі
басым жағдайда. Осы басым қасиетке
бағытталып,
мамандыққа
оқытылу
керек деген тұжырымдама етек алуда.
Осы тұста мұғалім мамандығына қандай
қасиет қажет деген сұрақ туындайды.
Кәсіби білім беруде, кәсіби дамуында,
педагогикада
синергетика
түсінігі
қалыптасты. Кәсіби даму жолдарын
зерттеуде тұлғаның жеке ӛзгерістері
мен ӛмір бойы оқуды қажет ететін
кәсіби білім жүйесін бір бӛлігі
синергетикалық
бастама
болуда.
Синергетикалық бағыт – адамның білім
алу мүмкіндігінің бастамасыз және аяғы
жоқ екендігін анықтайды. Осы құбылыс
оның
синергетикалық
мінездемесі.
Кәсіби танылу жолының траекториясы
да мүмкіндігінің ӛлшемі. Синергети-
калық бастама психологияда ашық
(ақпарат пен затпен), «түзу» емес
(түрлілігі мен қайталанбайтын), ӛзінен-
ӛзі дамуда болатын, ӛзі жинақталатын
жүйе ретінде қолданылады. Кәсіби даму
жолдарын зерттеуде тұлғаның жеке
ӛзгерістері мен ӛмір бойы оқуды қажет
4 (42) 2014
Мҧғалім іс-тәжірибесінен
61
31
ететін кәсіби білім жүйесін синергети-
калық бастама болуда. Синергетикалық
бағыт – адамның білім алу мүмкінді-
гінің бастамасыз және аяғы жоқ. Осы
мүмкіндігі оның синергетикалық мінез-
демесі.
Кәсіби
танылу
жолының
траекториясы да мүмкіндігінің ӛлшемі.
Кәсіби білім – білім, білік, дағдыларын
және құзыреттілік пен метакәсіби
қасиеттерін меңгеруге арналған кәсіби
іс-әрекеттің ғылыми жүйесі.
1. Синергетика дегеніміз не?
2. Кәсіби
даму факторы мен
жылжытушы күші не?
3. Психологиялық кедергі дегенді
қалай түсінесіз?
4. Психологиялық кедергінің да-
муға себі қандай?
- Мамандық (профессия);
- Кәсіби таным (профессиональное
самоопределение);
- Кәсіби білім (профессиональное
образование);
- Кәсіби даму ерекшелігі (профес-
сиональное становление).
Кедергілер іс-әрекеттің яғни тұл-
ғаның дамуына себепші негізгі фактор.
Кедергілер тұрақтау, түзету, жинақтау,
даму, тоқтау, тежелу, күйзелу функция-
ларын орындайды. Кедергілер рӛлінде
ақпараттың жетпеуі, ӛзін-ӛзі басқару,
қажетті құралдардың жоқтығы болады.
Кедергі – психологиялық феномен –
(күйзелу, қабылдау, бейне түрінде) іс-
әрекетті қолдану ерекшелігін, қажетті-
лігін кӛрсететін құбылыс. Стагнация,
кедергілер, түзу бойынша даму. Синер-
гетикалық бастама психологияда ашық
(ақпарат пен затпен, энергиямен алма-
су), «түзу» емес (түрлілігімен қайталан-
байтын), ӛзінен-ӛзі дамуда болатын, ӛзі
жинақталатын жүйе ретінде қолданыла-
ды. Түзу даму жүйесі оқиғалармен
анықталады. Түзу даму жүйесіне ғалым
Н.С.Пряжников «Ӛзін-ӛзі тану» анықта-
масын дәлелдеген. «Ӛзін-ӛзі тану мен
ӛзін-ӛзі пайдалану үрдісінің тығыз бай-
ланыста екенін айта отырып, орындала-
тын жұмыстың мағанасын саналы түрде
жасау тұлғаның мамандықтар әлеміне
жеке таңдауын және нақты кәсібін
анықтайды. Ғалым В.Д.Шадриков іс-
әрекеттің негізгі қызметтік бӛлімдерін
белгіледі:
- Іс-әрекет уәжі (мотивы деятель-
ности);
- Іс-әрекет
мақсаты
(цели
деятельности);
- Іс-әрекет жоспары (программы
деятельности);
- Іс-әрекеттің ақпарттық негізі
(информационная основа деятельности);
- Шешім қабылдауы (принятие
решения);
- Кәсіби
қажетті
жақтары
(деятельностно важные качества).
Кәсіби оқу үрдісін кәсіби іс-
әрекетке
айналдыру
үш
негізден
тұрады. Олар іс-әрекеттің ақпараттық
негізі мен шешім қабылдауы, іс-
әрекеттің қажетті қырлары.
Субъект іс-әрекетінің мән-мағыналық
моделін ғалымдар мына қырларынан
құраған:
- Танымдық, карым-қатынастық,
басқарушылық
құрамынан
тұрады.
Танымдық құрамы – іс-әрекет жасай
алатын білімінен, сенсомоторлық қабі-
летінен, академиялық және практикалық
ақыл-ойынан, ӛзін және басқаны баға-
лай білуінен тұрады;
- Қарым-қатынастық құрамы –
қарым-қатынас жасау қабілетін, сәйкес
сезіну мүмкіндігінен, әлеуметтік-қарым-
қатынастық кіріктірулерінен тұрады;
- Басқарушылық құрамы – психо-
логиялық жағдайын, іс-әрекетін, тәрті-
бін басқару, жеке ӛзіндік қарым-қаты-
нас дағдыларын меңгеруден тұрады.
Қазіргі таңдағы әлеуметтік, эконо-
микалық талап – түлектерге сай рухани
бай, білімді, шығармашыл тұлға тәрбие-
леу қажеттігі ерекше туындап тұр. Ӛмір
талабына сай тұлға тәрбиелеудің ерек-
шелігі оның үздіксіз жүргізілу қажет-
тілігінде. Тұлғаның шығармашылығын
дамыту адамның кішкентай кезінен бас-
тап есейген кезіне дейін жүреді. Үздік-
сіз білім беру жүйесіне рухани бай,
жоғары мәдениетті және мәдени құнды-
Мҧғалім іс-тәжірибесінен
4 (42) 2014
62
Достарыңызбен бөлісу: |
