Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
бірнеше мәліметтер әкеліп, одан түйінді ой жинай білді. Байтұрсынның жұмысын мен мұғалімі
ретінде өте жақсы деп бағалаймын.
№ 201 орта мектептің 4 в сынып оқушысы Карифуллаев Байтұрсынның
«Қазақтың ұлттық бас киімдері»тақырыбындағы ғылыми жұмысына
АННОТАЦИЯ
Ғылыми жұмысты жазу барысында оқушы қазақ халқының ұлттық бас киімдерін негізге ала отырып
жазған. Жазу барысында жалпы толық қамтылған. Онда ұлттық бас киімнің шығу тарихынан мәлімет
бере отырып, ерлер мен әйелдердің, жас келіншектер мен қыздардың бас киімдерін негізге алған.
Сонымен қатар тымаққа қатысты әдет – ғұрыптар қамтылып, қазақ халқының көшпелі тұрмыс
тіршілігі сөз етіледі.
Бас киімге қатысты қауырсын тағу, ырымдар мен тыйымдар кеңінен қамтылды. Оқушы бұл жобаны
жазу барысында кеңінен дайындалғанын байқатты.
Мазмұны:
Кіріспе. Қазақ жерін мекендеген ежелгі көшпенді халықтардың киімдері.
Негізгі бөлім
Бас киімнің негізгі түрлері
а) Ерлердің бас киімдері;
б) Әйелдердің бас киімдері;
2.2. Бас киімдердің халық ұғымында қолданылуы.
Тымаққа қатысты әдет ғұрып.
Бас киімге қатысты ырымдар мен тыйымдар.
Қорытынды.
ұсыныс, пікірлер.
Қазақтың ұлттық киімдерінің тарихы ұлы дала көшпенділерінің тарихымен тығыз байланысты.
Бізге көшпенділер бірнеше мыңдаған жылдар бойы сақталған салт – дәстүрін, киім кию мәдениетін,
ғажайып өркениетін мұраға қалдырып кетті. Осы ата – бабаларымыздың өткен тарихы, олар жасап
кеткен дүниелер күні бүгінге дейін маңызын жоймай, мұрагер біздің қызығушылығымызды тудырып
отыр. Қазақ халқының киімі басқа ұлттардан өзгеше өзіндік қасиетке толы. Мұның басты себебі:
қазақ халқының табиғат төсінде өсіп, еркін ғұмыр кешуімен байланысты. Қазір өзіміз күнделікті киіп
жүрген бірқатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау алды.
Жас ұрпаққа қазақ халқының ұлттық бас киімін танытып, жаңғырту. Ата – бабаларымыздың өткен
тарихын, олар жасап кеткен дүниелерді бүгінгі жас ұрпаққа мұра ету. Бас киімдерге байланысты
ырымдарды таныту, тәрбиелік мәнін ұғындыру.
Бас киімнің негізгі түрлері
Қазақта бас киімді ерлер де, әйелдер де киеді. Ерлер мен әйелдердің бас киімдері әртүрлілігімен
ерекшеленеді. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақтың ұлттық киімдерін зерттеген
Захарова мен Ходжаева ер адамдардың бас киімдерін төмендегідей 6 түрлерге бөледі:
· Дөңгелек, жеңіл, өзінсырып, кестелген матадан тіккен және қалпақ,
тымақ астынан киетін кішігірім бас киім тақия;
· Матадан тігілген кішкентай, етегі терімен көмкерілген бас киім- төбетей;
· Киізден тігілген бас киім – қалпақ;
· Қалың матадан тігілген башылық «Күлпәра»;
· Тері қапталған жылы бас киім – бөрік;
· Аң терісінен жасалып суықта киілетін бас киім – тымақ.
Соның бірі, қазақ халқының ұлттық бас киімі тақияныңда түрлері көп: зерлі, үкілі, оқалы, сырма,
шошақ төбе, тікше, қатипа. т.б. түрге бөлінеді. Етегі аласа төрт сай болып келетін, кестелі шошақ
тақиялар оңтүстікте кездеседі. Тегеріш тақиялар орта жүзде көбірек кездеседі. Ал жалпақ төбелі,
274
Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
биік, тостаған сияқты қаптама тақия кіші жүзге тән. Сондай-ақ, қазақ жерінде қазақы, ноғайша оқалы
тақия, оқа шекке тақия, сырма тақия, тікше қатипа тақия, шошақ төбе тақия тәрізді тақия түрлері кең
таралған.
Еркектің баскиімі сан жағынан онша көп емес: қалпақ, бөрік, тымақ, (жекей, құлақты, жаба салма,
қайырма, төрт, сегіз сайлы, дөңгелек төбелі, шошақ төбе) құлақшын,жалғабай (делбегей, басшылық,
далбай, күлпара), көпеш (құстаңдай, қолкесте, бізкесте түрлері бар), жепелер, тақия (зерлі, үкілі,
оқалы, сырма, шошақ төбе, тікше, қатипа және т.б.), қырпу (ішті бөрік).
Тақия кішігірім сәтен, шұға барқыт сияқты маталардан әр түрлі тәсілмен (сыру, кестелеу) тігілген бас
киім. Оны қалыңдау, жұмсақ маталардан астар тігіп, астарына жүн немесе мақта салып жасайтын
түрлері де болған. Ерлерге арналған тақияның кестесі де болады. Тақияның 4 сай немесе дөңгелек
тебел етіп тігеді. Тақияны, еркектер үлкен баскиімнің астына міндетті түрде бас киім ретінде
ұстанған.
Тақияныңда түрлері көп: зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе, тікше, қатипа т.б. түрге бөлінеді.
Етегі аласа төрт сай болып келетін, кестелі шошақ тақиялар оңтүстікте кездеседі. Тегеріш тақиялар
орта жүзде көбірек кездеседі. Ал жалпақ төбелі, биік, тостаған сияқты қаптама тақия кіші жүзге тән.
Сондай – ақ, қазақ жерінде қазақы, ноғайша оқалы тақия, оқа шекке тақия, сырма тақия, тікше қатипа
тақия, шошақ төбе тақия тәрізді тақия түрлері кең тараған. ХІХ ғасырдың 2 жартысында тігілген
тақиялардың төменгі жағы (етегі жиегі) кеңейіп келген 5-7 см, төбелері 4 бұрышты сайдан тұрған.
Сайлардың пошымына сәйкес төбесі үшкір, конус тәрізді де болған. Төбелері доғал, жатыңқы
тақияларда қолданылған. Қатты болу үшін етегі мен төбелерінің тігісін жиілетіп жүргізген. Сәнді
тақияларды кестелеп тіккен, шеттері мен тігістерін кантраст мақта қиындылары мен әдептеуде
қолданылған. Жібек пен алтын немесе күміс зергерлермен кестеленген барқыт тақияларды көбінесе
жігіттер киген. Ерлерге арналған тақияның кестесі де, кестелісі де, кестесізі де болады. Тақияның
орта жастағы, қарияларға арналған түрлері онша кестелеп әшекеленбейді. Тақиялар көбіне «Таңдай»,
«Ирек», «Қабырға» тігістерімен сырылады. Қазақстанда бұрындары құлынның терісі мен тулағынан
жасалған төбетейге түрі жақын келетін бас киімдер болған. Ерлер тақияның төбесіне шошақ ақ қиіз
қалпақ, немесе әр түрлі аң терілерінің жиектелген бөріктердің ішінен киеді. Тақияны Маңғыстау
өңірінде «телпек», шығыс өңірінің қазақтары «кепеш» деп атайды. Тақияның кейбір түрлерінен
көршілерден ауысқан өзгерістерді байқауға болады. Шынжан қазақтарының найман тайпасындағы
қызай руына «Қызай тақия» деп аталатын тақия түрі де жиі ұшырасады. Оның керегесі көлбеу, төбесі
тегіс, жалпақ дөңгелендіре салынады. Балаларға арнап тігілген мұндай тақиялар барқыт, мақпал асыл
кездемелерден тігіліп, астарының арасына жұқа киіз немесе қатырма салып сырады. Төбесінің дәл
ортасынан және қабырғасының төрт жағынан айналдыра жұп өрнекті қошқар мүйіз, құс қанат
формалары ою бастырып, жер жіппен кестелейді. Етегінің жиегіне зермен біргелкі тіс ирек түсіреді.
Қалпақ – киізден немесе қалың матадан тігілген, биік төбелі ерлер бас киімі. Оны күз бен көктемде,
салқын таулы өңірлерде жаз айларында таңертеңгі және кешкі мезгілдерде киеді. Төбесі шошақ
биіктеу, етегі кең келген бұл бас киім күннің сәулесін, су өткізбейді, желге қақтырмайды, жауын
шашында пана, сәнді де сәулетті киім. Оны ақ киізден немесе қалың матадан тігеді. Қойдың ақ
жүнінен, ақ қозының күзен жүнінен, төбесіне ешкінің ақ түбітін қосып басқан шымыр ақ жұқа
киізден тігеді. Ол негізі екі бөліктен құралады. Олардың қалпақтың төбесіне және кейде (қайырмасы)
деп аталады.
Тымақ – биік төбелі, маңдайы, екі құлағы бар, желке, жотаны жауып тұратын артқы етектен тұратын,
аңның, малдың терісінен тігілген қысқы бас киім. Суықтан, бораннан, қорғайтындай мол пішінді.
Сыртын берік және қымбат маталармен тыстайды. Оның іші тері, сырты шағи, пүліш, барқыт, дүрия,
т.б. матамен тысталады. Тымақтың құлағы мен етегінің төбемен жалғасқан жері милық деп атайды.
Екі құлақтың сырт жағынан бастыра матадан жалпақ екі бау тағылады. Етегі төбеге қайырып қою
үшін тымақтың артқы жағына тобылғыдан немесе арша сияқты берік ағаштан тиек жасап қадайды.
Оны құрысқақ дейді.
«Ескілік киімі» деген өлеңінде данышпан Абай былай суреттеген:
Күләпара бастырған, пұшпақ мысақ,
Ішкі бауын өткізген тегіс құлақ,
275
Достарыңызбен бөлісу: |
