Семинар материалдары №2 «45minut kz Республикалық ұстаздарға арналған басылым»

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
               Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап,
                Артық белге қыстырған, бар құрысқақ. 
В.Л. Плотниковтың 1859-1862 жылдардағы жазған қазақ киімдерінің ішінде бөрік пен тымақтың 15
түрлі үлгісі мен атаулары бар. Олар: жаба салма, қайырма, төртсай, дөңгелек төбе, шошақ төбе, жекей
тымақ. Кейбір түрлері қазір де ел арасында кездесіп қалады.
Жаба салма тымақ  – негізінен түлкі терісінен сенсеңнен тігіледі, құлағы мол, милығы кең, төбесі
аласа болады.
Қайырма тымақ – түлкі немесе қозы терісінен тігіледі, оны мандай төбесіне қарай үлкен қайырмалы
келіп,   жұрындары   жалпақ   болады.   4-8   сай   тымақтар   –   төбелері   төрт,   сегіз   бөліктерден   немесе
киіздерден құралады.,
Дөңгелек төбел тымақ – төбесі иықсыз, милықты, жатаған келеді.
Шошақ төбе тымақ  – төбесі иықсыз, үшкірлене биік етіп сырылады. Түлкі терісі, пұшпағы және
қозының елтірісінен тігілген үш құлақ тымақтардың маңдай екі құлағы, артқы құлағы, төрт төбеден
құралады. Оны қай жастың адамы да кие беруге болады. Жібек түрлерімен тысталады, тысы иесінің
жас   ерекшелігіне   сай  таңдалып  алынады.   Үш   құлақ   тымақты   алдын  ала   дайындалған  бөлек  үлгі
бойынша бөлекше әдемі сәнін келтіріп тігеді.
Жекей тымақ  –жазбен күзде киетін, әрі сәнді жеңіл етіп тігілетін елтірі тымақтың түрі. «Жекей»
сәнді деген мағынаны білдіреді. Оның сыртын дүрия, шағи сияқты бағалы маталармен тыстап, кейде
оның артқы етегін көтере түсіріп, кейде алдыңғы біржақ құлағын шекеге түсіріп киеді. 
Бөрік – ерлер мен қыздар киетін бас киім. Бұрын жігіттер мен ересек адамдар бас киімсіз жүрмеген,
көбіне бөрік киген.
Басына жарасымды кәмшат бөрік,- деген халық жырларына арқау болған бөрік туралы деректерден
байқайтынымыз оның бөрікті ерлерге де, қыздар да кигені мен қазақта «Бөріктің намысы бір» деуден
оның көбіне ерлерге тән бас киім екендігін көрсетеді.
       Әйелдердің бас киімдері: Қыздардың тақиясы қызыл, күлгін, жасыл, тағы да басқа түсті шұға,
барқыт, мауыты сияқты кездемелерден өңді маталардан қабатталып сырылып тігіледі. Тақия төбесі,
әлбетте, төрт сай немесе дөңгелек келеді.  «Таңдай», «ирек», «қабырға» тігістермен сырылып, жібек,
алтын, күміс, зер жіптермен кестеленіп, моншақ асыл тастармен безендіріледі. Түрлі- түсті моншақ-
маржан,   алтын,   күміс   теңгелер   және   асыл   тастармен   безендіріледі.   Үкінің   үлпілдек   қауырсынын
әсемдік үшін тақияның төбесіне қадайды. Үкілі қадалған тақия қазақ қыздарының ерекше ұнатып
киетін  бас   киімі   болған.   Қыздардың  киетін  тақиялары  жібек,   зер  жіптермен  тігіліп,   Маңғыстауда
«телпек», Шығыс Қазақстанда «кепеш» деп аталады.
Сәукеле  –   қазақ   әйелдерінің   дәстүрлі   киімдері   аса   бай,   керемет   сәнді   бас   киімдер   ішіндегі   ең
әшекейлі, әрі күрделі, ұзатылған қыз киетін аса қымбатбағалы ғұрыптық бас киім. Сәукелені Орта
Азия мен Қазақстанды мекендеген үшкір тымақты сақтар- тиграхаудтардың бас киіміне ұқсатады.
Сәукеленің биіктігі шамамен бір жарым, екі қарыстай болады. Сәукеленің негізін жұқа ақ киізден
сырып тігеді де, сыртын қызыл шұғамен тыстап, қымбат бағалы аң терісімен әдептейді: алтын, күміс
әшекейлер, моншақтар тағады; жоғары қарай жіңішке-ре түскен төбесіне үкі тірсекке түсетін асыл
тасты, оқалы лента тігіп, бергегіне бетті көлегелейтін желек бекітеді. 
Сәукеленің негізгі бөліктері – тәж, төбе, құлақ бау және артқы бау. Сәукеленің төбесі қиықтанып
келеді.   Оның   төбесінде   тәж   деп   аталатын   жартылай   дөңгелек   айдары   болады.   Сәукеленің   екі
самайдан түсіп тұратын інжу, маржаннан жасалған шашақталған төгілме моншақ, салпыншақ шекелік
немесе   жақтама   аталады.   Ол   барған   жерінің   ұрпағын   көбейтсін,   өсіп-   өнсін   деген   игі   тілекпен
жасалады. Екі жақ самай тұсына бетке жеткізе шолпы тәріздендіріп бірнеше қатар маржан тізілген
салпыншақтарды  сәукеленің бетмоншағы  деп атайды.  («Бетмоншағы түсіп  (үзіліп)  тұр» дегендегі
бетмоншақ). Сәукеле бастан қисайып немесе түсіп кетпеу үшін тамақтан өткізетін бау тағылады.
Сәукеленің   арнайы   күмістен   жасалған   төбелдірігі,   маңдайшасы,   екі   жағында   тізілген   маржанның
салпыншақ пен жақтауы және белге дейін түсіп тұратын артқы құлағы болады. Сәукеленің төбесіне
жібектен   желек   салынып,   оған   үкі   (қарқара)   қадалады.   Ту   сыртынан   жерге   жететіндей   ақ   желең
немесе жібек жаулығы тағылады.
Кимешек – қастерлі, ел арасынан үзілмей келе жатқан әйел адамның бас киімі. Кимешек ақ бұлдан
тігіліп, жиегін астарлайды. Кимешектің иекті айнала маңдайды жауып тұратын екі жағын «шықшыт»
276

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
дейді. Кимешекті жас ерекшелігіне сәйкес әшекелейді. Елде әйелдердің кимешегінің әшекейі аздау,
ою-   кестесі   жеңіл   болады,   сары,   ақ   жіппен   сырылады.   Жас   әйелдердікі   қызыл,   жасылмен
әшекейленеді.   Кимешектің   алдын   «жақ»   деп   айтады.   Оны   қол   кестесімен   кестелейді.   Кимешек-
шылауышты   жас   келіншектер,   орта   жастағы   әйелдер,   кемпірлер   тартып   киеді.     «Кимешек   кию,
шылауыш тарту» деген сөздер арқылы бұл бас киім айқындалады. Кимешекті басқа сәйкестендіріп
пішіп тігеді. Кимешектің адамның арқасына түсер жері ұзыншақ келеді. Мұны   «құйрықша» деп
атайды. Адамның белінен төмен түсіп, шашты жауып тұратындықтан осылай аталғанға ұқсайды.
Кимешек кеуде, иық, жонды жауып тұратын тұйық болады. Тек адамның бет- әлпеті шығып тұратын
жері   «Ойық»   болады.   Ойықтың   екі   жағы,   кеудеге   келер   тұсы   кестеленіп   әшекейленеді.   Жылтыр
жіптермен бастырылып, сырыла тігіледі. Ойықтың жиегін өңді жіппен «шалып» тігеді. Мұны «алқым
шалу»   деп   атайды.   Алқым   шалудан   кейінгі     «жадағай»   тігісті   «су»   деп   атайды.   Судан   кейін
«қиықшалап»   тігеді.   Қиықшадан   кейін   су   «жүргізіп»,   «құман   бау»   деп   аталатын   әшекей   тігіспен
тігеді. Құман баудан соң «Күрең кесте» деп аталатын ою- өрнек салынып тігіледі. Күрең кестеден
кейін «сағат  бау» тігісі  жүргізіледі.  Сағат  бау  кей жерде   «ағақ бау»  деп те   аталады.  Кимешектің
кеудедегі   бөлігінің   ұшына   күміс   теңгелер   тағылады.   Бұл   кимешекке   сән   береді,   әрі   төмен   қарай
басып, жазып тұрғанға әсері болады. Кимешектің бір мәні әйел адамдардың шашын шаң тозаңнан
сақтап,   додырап   шықпауына   септігін   тигізеді.   Бұл   да   діни   наным-   сенімнен   туындап,   мұсылман
әйелдерінің   шашын   жасыруларына   көмегі   тиеді,   Кимешектің   Қазақстанда   бұрама   жаулық,   иекше
атаулары кездеседі.
Жаулық  - әр ру, елде түрліше аталған; оңтүстік, орталық, шығыс Қазақстанда оны көбінесе (матаның
көлеміне байланысты) шаршы, Жетісу, Алтай өңірлерінде шылауыш, ал оңтүстік Қазақстанда күндік
деп аталады. Рудың өзіне тән ерекшеліктері болған; Маңғыстауда матаны қабат ұзын тіліктен тігілген
бұрама жаулық кисе, Семейде ұшбырышты, шеттері тым созыңқы орамал тәрізді етіп ұшбұрыш түрі
болған. Арқа жерінде жоғары және төмен деп аталатын қос жаулық тартқан. Шылауыштың шетіне
қол   кестемен   қызыл,   жасыл,   сары,   шолақ   және   жалғасқан   қысқа   оюларды   салады.   Маржан
түйреуішпен тағып, төбесіне шашақ төгіліп, кестеленген төбелдірік салады. 
Бұрынғы Торғай облысы аумағындағы жас келіншектер ХХ ғасырдың басында сұлама немесе суәкеле
жаулық   киген,   бұл   жерде   оның   екінші   атауы   тегін   берілмеген,   себебі   оның   шығу   тегі   сәукелеге
байланысты.   Оның  негізін   бірнеше   қабат   қағаз   немесе   картоннан  жасалған  қатты   каркас   құраған
(бұрынғы   тәрізді   киізден   болса   керек).   Түрі   жоғарыдан   қиылған   конус   сияқты,   биіктігі   жарты
метрдей, қапталған матасының артқы шеті емін- еркін арқаға түсіп кетеді. ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында   мұндай   бас   киім   Бөкей   ордасында   да   тараған,   яғни   жалпы   Қазақстанның   Солтүстік
батысына   тән   киім   үлгісі.   Оның   төменгі   жағына   оқалы   кесте   тігіп,   моншақтар   қадаған,   ал   жан-
жағына күміс әшекейлер бекіткен. Отра жастағы әйелдер оны кеңірек әрі төменірек тігіп, әшекей
тақпай киген. Қартамыс әйелдер үстіңгі жаулықты каркассыз бұрайтын болған. ХІХ ғасырда әйелдер
үшін міндетті киім түрі болған жаулық Орта Азия халықтарына да кеңінен тараған.
Қасаба – тұрпаты дөңгелек, желкесіне қарай ойыңқылау келген, дөңгелек тақияға ұқсас етіп пішіледі
де,   артқы   жағына   немесе   желкесіне   қарай   бірте-   бірте   ойыңқы   түскен   құлмасына   болады,   ұшы
әйелдің арқасына қарай төгіліп жатады. Айдыны зерлі жіптермен кестеленіп, қиылысқан жерін алтын
жолақпен   жауып,   зерлі   әшекеймен   безендіреді.   Құламасына   шашақтар   тағылады.   Шашақтың   көп
тағылуын «ұрпағы көбейсін» деген игі тілекпен түсіндіруге болады. Қасабаның маңдай тұсына түрлі
асыл   тастармен   тізілген   дөңгелек   табақшалармен   бекітілген   қыстырма   ілінген.   Ал   самай   тұсына
ұзынырақ күміс қоңыраушалармен ұшталған 5-6 тізбек салпыншақ қыстырған. Көне түркі (қыпшақ)
бас киімнің негізгі элементтерін бойына сіңірген қасаба атауы «алтын зерлі» деген мағына береді
дейді этнограф Ө. Жәнібеков. Қасаба көбіне төре, сұлтандардың қыздары киетін бас киім саналған.
Қазақта   сирек   те   болса   кездесетін  бас   киімінің   ерекше   түрі   –  қарқара.   Ш.   Уәлиханов  еңбегінде:
«қыздардың   басында   төбесіне   құс   қауырсыны   қадалған   сұлтан   киетін   бас   киім   болыпты»   дейді
(Шығармалар жинағы. І том 326 б.). Қарқара кигенде әйелдер жаулықтың бір ұшын желке тұсына
келтіре сәл шығарып кояды да, қалған бөлігін кимешектің сыртынан айналдырады, шашын көрсетпей
жауып тұрарлықтай етіп орайды. Жаулықтың ұзындығына байланысты қарқараның биіктігі де әртүрлі
болады. 
Қазақ   халқының   қолынан   міне,   осындай   сан   түрлі   киім   үлгілері   жасалып   шыққан.   Әсіресе,   ұл
277