149
Саудайы сөзінің «есі дұрыс емес» деген мағынасы «Екі тентек
қосылса, саудайы болар, екі мақұл қосылса, таудай болар» деген
мақалда да байқалады.
САУЫН: САУЫН АЙТУ. Күні кешеге дейін қазақ қауымында
сауын айту дәстүрі болған. Сауын айту – үлкен ас, ұлы той сияқты
үлкен жиындар туралы ел-елге жариялап хабар беру. Бұрынырақ
жорық, аттаныс жайында да елге сауын айтатын болған. «Айман-
Шолпан» жырында ас берген шөмекейлерге өкпелеп кеткен Көтібар:
Шабамын Маман байды жиылсын деп,
Еліне барысымен сауын айтты,–
дейді. Ал осыдан бұрын кісісі өлген Кіші жүз алшын-жаппас шөмекей
елі:
Бір тұтқа Кіші жүзде бай еді деп,
Шөмекей Маман байға айтты сауын, – деп келеді.
Сауын айту – жай хабар айту емес, белгілі бір салттың рәсімі
ретіндегі хабарды жеткізу. Сауын айтылған жақ сол үлкен жиынға өз
үлесін, өз қатысын көрсетуге тиіс болған. Сондықтан сауын кез кел-
ген адамға емес, байлар мен билерге, батырлар мен белділерге айты-
лады, олар сол ұлы жиынға өз «пайларын» енгізеді: саба-саба қымыз
бен сойылар малын, бәйгеге шабатын жүйріктерін, күреске түсетін
балуандарын т.т. апарады. Мысалы, сол асқа:
Даңқымды шөмекейге білдірем деп,
Саба артып тоғыз нарға Маман келді.
және:
Шай-қант пен тоғыз нарға тоқаш артып,
Көтібар өзі батыр шекті келді.
Осы көрсетілген рәсім сақталмайтын жайттарда сауын айту емес,
өзгеше түрде хабарлау айтылады. Мысалы. «Айман-Шолпан» жы-
рында Маман байдың шабылып, екі қызы «жесір» (тұтқын) боп қолда
кеткенін естіген Әлібек:
Әлібек мұны естіп аттаныпты,
Жар салып қатар өскен ерлеріне, –
дейді. Бұл жерде Әлібек сауын айтпайды, жар салады, хабар береді.
Сауын айту тіркесіндегі сауын сөзінің сауу етістігіне қатысы
жоқ. Оның түбірі – көне түркі тілдеріндегі саб/ сап (sав) сөзі. Саб/
сап дегеннің мағыналары – «1) сөз, сөйлеу, 2) хабар, 3) хат, 4) мақал,
мәтел, 5) баяндау, тарих, әңгіме, 6) сәуегейлік» (ДС, 478, 421). Демек,
саб сөзі қазақтың сауын айту, сөз саптау сияқты тұрақты тіркестері
мен сәуегей сияқты сөздерінде сақталып қалған. Алғашқы екі
150
тіркесте бұл сөздің көне «сөз, сөйлеу, хабар» деген 1-2-мағыналары
ғана сақталса, сәуегей сөзінде 6-мағынасы сақталған. Сөз саптау де-
ген тіркестегі сап дегені де – сол көне саб сөзі, бұл тіркес – сөз сөйлеу
дегеннің дәлме-дәл баламасы (эквиваленті), өйткені саб – «сөз>, саб-
та– «сөйле-».
Сөйтіп, сауын сөзі – саб түбіріне (саб~сау) -ын жұрнағы жалғанған
сөз, беретін мағынасы – «сөз-хабар».
Көне түркі ескерткіштерінде сауын тұлғасы кездеспейді, мүмкін,
бұл осы сөздің ескерткіштерде қолданылмағандығынан болар не-
месе сауын сөзі белгілі бір дәстүрдің пайда болуына қарай кейінгі
дәуірлерде (V-VIII ғасырлардан соң) жасалған сөз болуы. Әдет-
ғұрпы көбінесе қазақтарға сәйкес келетін қырғыздардың тілінде
(сөздіктерінде) «хабар» мағынасындағы сауын (соон) сөзі жоқ. Соған
қарағанда, бұл сөз қазақ халқын құраған тайпаларда өте көнеден келе
жатқан дәстүрге байланысты сақталған ұлттық сарқыншақтардың
(реликтілердің) бірі болу керек.
СИМИЯ: ХИМИЯ-СИМИЯ (ҚИМИЕ-СИМИЕ). XIX ғасырдың
II жартысында жасап өткен Шәңгерей ақын Америка ғалымы Эдисон
туралы өлеңінде:
Пәндерден қимие-симие ғылыми хикмет,
Көп сырлар ашты хикмет дүниеден, –
дейді. Мұндағы қимие-симие сөзіне берілген түсініктемеде «хи-
мия ғылымын айтып отыр» деп қана беріледі (XVIII-XIX ғ. қазақ
ақындары... 416). Бұл тіркестегі симие компонентін ат-мат, жігіт-
мігіт дегендердегі сияқты қос сөздің мәнсіз сыңары болар деп ой-
лаймыз. Ал, шындығында, қимие – «химия», симие – парсы тілінде
«магия, көз бояушылық, керемет іс» деген мағынаны білдіретін сөз.
Ол қимие (химия) сөзімен қатар айтылғанда, «алхимия» ұғымын да
береді. Демек, Шәңгерей Бөкеевтің қимие-симие деп отырғаны –
«химиядан да, алхимиядан да, яғни барлық ғылымнан хабары бар»
ғалым дегені.
Сірә, өткендегі әдеби мұраларда кездесетін бейтаныс сөздерді
түсіндіруде мейлінше дәл, толық мағлұмат берілсе, ол текстерді
түсініп, тұшынып оқуға көмектесер еді. Біздің осы кітаптағы барлық
талдауларымыз айтылған талап-тілекке септігіп тигізу мақсатын
көздейді.
СОЙУРҒАЛ/СОҺУРҒАЛ/СҰЙҰРҒАЛ. Бұл сөз қазіргі қолда-
ныста жоқ, тіпті ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ ақын-жыраулары
тілінде де, эпостық жырларда да кездеспейді. Бірақ бұл термин
151
дәрежесіндегі ескі атау қазақтың ертедегі жазба тілінде, оның ішінде
ХVІ ғасырда тарақ таңбалы жалайыр тайпасынан шыққан Қадырғали
бидің кейін «Жами` ат-тауарих» деген атқа ие болған атақты
жылнамасының біраз жерінен ұшыратамыз: «Барис Федарауич
…Ораз Мухаммедке Кермен шаһарын соһурғал қылыб берді».
«…Соһурғал қылыб, йарлықауың теңізге охшар» (Р.Сыздықова,
М.Қойгелдиев Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар
жинағы, 242 және 125-бетте). Бұл мысалдардағы соһурғал (кей жер-
де сойурғал деп жазылған) сөзі «тарту» дегенді білдіреді. Ол тарту
– тұрмыстық тарту-таралғы емес, орта ғасырдағы хан, бек, патша
сияқты әміршілердің әскери және мемлекеттік қызметі үшін өз адам-
дарына сыйға бөліп берген жер үлесі. Борис Годунов саяси мақсатта
бірнеше жыл қолында ұстаған қазақ ханзадасы – Оразмұхаммедке
алдымен Мәскеу түбінен поместье, кейін өзіне әскери жорықтарға
қатысып, үлкен еңбек еткені үшін «Қасым хандығы» деп аталатын
кішігірім жері бар хандықты (Орталық Ресейдегі хандықты) тарту
етеді, бұл хандықтың бас қаласы «Кермен шаһары» деп аталатын еді.
Қадырғали би тарихшы осы хандықты сойурғал етіп берді деп отыр.
Тарихшы бабамыз бұл еңбегінде Шыңғыс ханның да өз бектеріне
жасаған сойурғалдығы туралы да айтып отырған.
Сойурғал/суйурғал сөзінің соңындағы л дыбысы қатысып та, түсіп
қалып та қолданылғаны байқалады, мысалы осы мәтінде сойурғамыш
қылды деген де тұлға бар, бұл жердегі -мыш – парсының - миши
жұрнағы, сонда сойурғамыш қылды (парсыша суйурғамиши кунад)
түркіше сойурға(л) қылды (сойурғал етіп берді) дегенді білдіреді: «Уа
Худай жиһанны анларға суйурғамыш қылғай» (191-б.), кей жерде бұл
сөз көптік жалғаумен де келеді: «Чингиз хан аның қылған ақығына
үкүш сойурғаллар қылды» (167-бет).
Бұл термин қазақ хандығы құрылып, өмір сүрген кезеңдерде
көп қолданылмағанға ұқсайды немесе ақын-жырларда бұл саяси-
әкімшілік терминді сөз етпеген тәрізді, қысқасы, біз іздестірген
өлең-жырларда, батырлар жырларында сойурғал сөзі кездеспейді. Ал
бұл тұлға тарихи еңбектерде, шежірелерде кездесе қалса, оқырман
оның мағынасын біле жүрсін деп және Қадырғали бидің «Жамит`
ат-тауарих» атты жазбасын қазақтың ескі жазба тілінің үлгісі деп
танығандықтан, сойурғал сөзінің мағынасы мен қолданысын әдейі
талдап түсіндіріп отырмыз.
СҰМ, СҰМЫРАЙ. Бұл сөздер қазіргі тілімізде жағымсыз сипат-
ты білдіреді. Қазақ тілінің екі томдық түсіндірме сөздігі сұм және
сұмырай сөздерін былайша анықтайды: сұм – «залым, қу, жауыз»
Достарыңызбен бөлісу: | 
