Қазақстанның аймақТЫҚ Əкімшілік қҰрылымы

105

ҚАЗАҚСТАННЫҢ АЙМАҚТЫҚ-

ƏКІМШІЛІК ҚҰРЫЛЫМЫ

қосылады. 2000 жылы 14 сəуірде облыс орталығы Алматыдан Талдықорған қаласына 

көшіріледі. 

Қаланың атауы екі сөздің бірігуінен: «талды» – «талы көп», «қорған» – «қамал», 

«бекініс» мəніндегі сөздерден құралған. Атаудың мағынасы «талмен қоршалған қамал, 

бекініс, қорған» дегенді білдіреді.

БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ

Батыс Қазақстан облысы 1932 жылы 10 наурызда Орал облысы болып құрылған. 1996 

жылдан Батыс Қазақстан облысы болып аталады. Əкімшілік жағынан Батыс Қазақстан 

облысы 12 ауылдық, 1 қалалық əкімшілік ауданға, олар 4 кенттік жəне 155 ауылдық 

əкімшілік округтерге бөлінген. Орталығы – Орал қаласы. Қалалары: Орал, Ақсай; ірі 

кенттері: Бөрілі, Деркөл, Зачаганск, Круглоозерное, Чапаев. 

Облыста ұзындығы 100 км-ден асатын 14 өзен бар. Бастысы – Жайық өзені, ол 

солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарай ағады. Оның облыс жеріндегі ұзындығы 500 км-

ге созылған. Жайыққа облыс аумағында Емболат, Шаған, Деркөл, Елек, Шыңғырлау, 

Барбастау өзендері құяды. Батыс Қазақстан облысы аумағында 140-тан астам көл бар. 

Суы тұщы, маңызды көлдері: Қамысты, Самар, т.б.

Батыс Қазақстан облысының экономикасында ауыл шаруашылығының үлесі басым. 

Мұнда астық егу, жайылымдық мал шаруашылығы, етті-сүтті сиыр өсіру жолға 

қойылған. Облыста мұнай, газ өндіру, металл өңдеу жəне машина жасау, тамақ жəне 

жеңіл өнеркəсіп, құрылыс материалдары, ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу, 

халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, т.б. салалар жақсы дамыған. Ірі өндірістерден 

Қарашығанақ газ-конденсат комбинаты, «Металлист», «Зенит», «Металл өңдеу», 

«Омега» зауыттары, т.б. кəсіпорындар жұмыс істейді. 

Облыстың жер қойнауы мұнайға, əсіресе, газға мейлінше бай. Мұнда Қазақстандағы 

зерттелген газ қорының 90 %-дан астамы шоғырланған (Қарашығанақ газ конденсаты 

кен орны). 

ОРАЛ

Орал қаласы – Қазақстандағы əсем қалалардың бірі, 1932 жылдан Батыс Қазақстан 

облысының орталығы. Қала Жайық өзенінің жағасында, Шағанның Жайыққа құяр 

тұсында орналасқан. 

Қаланың іргесі ХVІІ ғасырдың І ширегінде Ноғай хандығымен шекарада шағын 

əскери бекініс-тірек ретінде Жайық қалашығы деген атпен салынған болатын. 1613 

жылы қала қазіргі Орал қаласының орнына көшірілді. 1775 жылдан Жайық қалашығы 

Орал қаласы болып өзгертілді. 

106

ҚАЗАҚСТАННЫҢ АЙМАҚТЫҚ-

ƏКІМШІЛІК ҚҰРЫЛЫМЫ

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ

Жамбыл облысы 1939 жылы 14 қарашада құрылған. Орталығы – Тараз қаласы. Облыс 

аумағында 10 аудан, 4 қала бар. Қалалары – Тараз, Қаратау, Жаңатас, Шу. 

Облыстағы ең үлкен өзендер – Шу, Талас өзендері. Асы өзені суы мол жылдары 

Таласқа қосылады. Көптеген орта жəне кішігірім өзендер (Шабақты, Бүркітті, 

Ырғайты, Құрағаты, т.б.) Қырғыз Алатауы мен Шу – Іле тауларынан жəне Қаратаудың 

беткейлерінен бастау алады. Көлдердің көбі жазда құрғап, сорға айналады. Ең ірілері – 

Ақжар, Ащыкөл, Ақкөл, Билікөл, Үлкен Қамқалы, Кіші Қамқалы, т.б. 

Жер қойнауынан газ, фосфорит, түсті металдар (алтын, күміс), тас көмір, барит, гипс, 

селитра, ас тұзы жəне т.б. əр түрлі құрылыс материалдары табылған. 

Жамбыл облысында өнеркəсіптің əр түрлі салаларымен бірге суармалы егіншілік 

жəне жайылымдық мал шаруашылығы жақсы дамыған. 

Облыс өнеркəсібінің жетекші салалары – тау-кен, химия, жеңіл жəне тамақ 

өнеркəсіптері. 

Облыс аумағы Х – ХІІІ ғасырларда салынған тарихи-архитектуралық ес керт-

кіштерімен дүние жүзіне кең танымал. Мұнда Айша бибі, Бабажы қатын, Ша мансу-

ра мұражайлары мен Қарахан мазары сақталған. Ежелгі Тараз ескерткіштері нен 

мемлекеттік қорық-мұражай ұйымдастырылған. 

Қалаға ірілі-ұсақты 16 елді мекен қарайды. Ірілері: Зачаганск, Деркөл, Круглоозерное, 

Серебряково, т. б.

Қалада «Зенит» зауыты, «Омега», «Металлист», Орал механикалық зауыты, Орал 

арматура зауыты, Орал полипласт зауыты жəне т.б. кəсіпорындар бар. Қала өзен 

бойындағы ірі өзен айлағы болып табылады. Орал қаласында ХVІІІ ғасырда салынған 

көптеген сəулет ескерткіштері сақталған.

▲ Орал вокзалы

107

ҚАЗАҚСТАННЫҢ АЙМАҚТЫҚ-

ƏКІМШІЛІК ҚҰРЫЛЫМЫ

ТАРАЗ

Тараз қаласы Орта Азиядағы ең көне қалалардың бірі болып саналады. Ол 

Қазақстанның оңтүстігінде, Талас өзенінің сол жағалауында орналасқан. Тараз қаласы 

– қазіргі уақытта Жамбыл облысының əкімшілік орталығы. 

Тараз қаласының тарихы бастан кешкен бір жайт – түрлі себептермен қала атының 

бірнеше рет өзгеруі. Мысалы, ерте ортағасырда Янги, 1853 жылы – Əулие Ата, 1936 

жылы – Мирзоян, 1938 жылы – Жамбыл атауларын алған. Ал 1997 жылы қаңтар айында 

ежелгі Тараз аты қайтарылып берілді.

Қазіргі уақытта Тараз гүлденген жасыл қалаға айналды. Тамаша сəулет 

ескерткіштерінің бірі – қаланы қақ жарып ағып өтетін Талас өзенінің үстіне салынған 

«Тас көпір». 

ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫ

Қарағанды облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылған. Облыстың құрамына 11 қала, 

39 кент қарайды. Əкімшілік орталығы – Қарағанды қаласы. Қалалары: Қарағанды, 

Абай, Балқаш, Жезқазған, Қаражал, Қарқаралы, Приозерск, Саран, Сəтбаев, Теміртау, 

Шахтинск. 

▲ Тараз қаласының орталық алаңы

108

ҚАЗАҚСТАННЫҢ АЙМАҚТЫҚ-

ƏКІМШІЛІК ҚҰРЫЛЫМЫ

Қарағанды облысы Ұлытау қыраттарынан Қарқаралы, Қарағайлы, Қызыларай 

тауларына дейін 1000 км-ге созылып, қазақтың ұсақ шоқысы – Сарыарқаны түгелімен 

қамтиды. Оның аумағына Еуропаның Англия, Бельгия, Голландия, Дания сияқты 

мемлекеттері сыйып кетеді. 

Бұл аймақтың тарихына көз жүгіртсек, ХІХ ғасырдың басынан сауда-саттық 

орталығына айнала бастаған. Қоянды, Баянауыл жəрмеңкелері жұмыс істеп, Қытай, 

Орта Азия жəне Ресеймен сауда қатынасы орнаған.

Қазақстанның орталық бөлігінде орналасқан бұл аймақтың жер асты қазынасы ежел -

ден мəлім. Оның мысын, жезі мен əктасын кезінде бүкіл Орталық Азия пайдаланған. 

Облыста жергілікті кен байлықтары мен ауыл шаруашылығы шикізатының негізінде 

көмір өндіру, энергетика, қара жəне түсті металлургия, химия өнеркəсібі, машина жасау 

жəне металл өңдеу, құрылыс индустриясы, жеңіл жəне тамақ өнеркəсіптері дамып, 

облыс экономикасының негізгі салаларына айналған.

Өлкенің негізгі байлығы – Қарағанды алабының кокстелетін тас көмірі мен Жезқазған, 

Қоңырат, Саяқ мыс кендері. Көмір өндіру, кокс шығару кеніштерінің бастылары: 

Қарағанды, Шахтинск, Абай, Саран, Тентек, Күзембаев шахталары, Шұбаркөл, Қушоқы 

қималары. Саранда «Сабырхан» көмір байыту фабрикасы жұмыс істейді. 

Сонымен қатар темір, марга нец кендері, полиметалдар, сирек металдар кездеседі. 

Темір мен марганецтің 40-қа жуық кен орындары белгілі. Маңыздылары: Ақтау, 

Қаражал, Қарсақпай, Балбырауын, Жезді, Найзатас, Үшқатын, Қамыс. Құрамында 

қорғасын, мыс жəне түсті металдар болатын полиметалдар кені Гүлшат, Қызылеспе, 

Ақшағыл, Қарағайлы, Жəйрем кен орындарынан өндіріледі. Сирек металдардың: 

вольфрам, молибден, ванадий, висмут, кобальт, сынап, сурьма, күміс, кадмий, т.б. мол 

қоры табылған жəне бұл металдар республика бойынша түгелге дерлік осы аймақта 

өндіріледі. Ерекше кокстелетін көмірдің, шойын мен болаттың, марганецтің 100 %-ы 

осында шығарылады. Жез (марганец) кенінің қоры бойынша дүние жүзінде ІІІ орында, 

ал ТМД елдері арасында Украинадан кейін ІІ орында.

Облыста мыс өнеркəсібі екі орталықта дамыған. Оның біріншісі – «Қазақмыс» 

корпорациясына қарайтын Жезқазған кен-металлургия комбинаты. Екіншісі – 

«Балқашмыс» кен-металлургия комбинаты. Жезқазған, Балқаш кен-металлургия 

комбинаттары мыс балқытумен қатар, таза алтын, күміс, т.б. сирек металдар алумен де 

шұғылданады. 

Ауыл шаруашылығының жетекші саласы – қой шаруашылығы. Мұнда жергілікті 

жердің қатаң табиғатына бейімделген етті-майлы еділбай қойы өсіріледі.

Қарағанды облысы өзендерінің маңыздылары – Нұра, оның сол салалары – Шерубай-

нұра жəне Құланөтпес пен Кеңгір өзендері. Сонымен қатар Жарлы, Қарқаралы, Талды, 

Есіл, Өлеңті, Шідерті, Түндік өзендері жəне Сарысу, Терісаққан, Торғай, Ұлыжыланшық 

өзендерінің жоғарғы ағыстарының маңызы өте зор. Облыстың оңтүстік-шығысын 

Мойынты, Жəмші, Тоқырауын, Құсақ, т.б. өзендер суландырады. Облыста ірілі-ұсақты