40
бойынша символ түріндегі басқару жүйесінде болып жатқан терең процесстер ашылады.
Ғылыми дерексіз талдаумен тығыз байланысты құбылыстардың элементтерге бӛлінуін
пайымдайтын одан жалпы және заттай бӛлінуін зерттейді.
Кейін қолданылатын индукция және дедукция әдістері ӛзара байланысты және
бірін-бірі толықтырып отырады.
Индукция әдісте жалпы нәтиже жеке бӛліктерден құралады, дедукция әдісі жалпы
жағдайлардан жеке нәтижегежету жағдайларда қолданылады.
Жалпыны бірлік ретінде мойындау және олардың ӛзара байланысы синтез арқылы
жүзеге асырылады. Сонмен қатар жэүйелі құрылымдық зерттеулер экономикалық
жүйедегі әртүрлі кемшіліктерді зерттеу және тиімді шынайы жүйелерді құраумен тығыз
байланысты.
2.Экономикалық талдаудың әдістемелік әдістері мен тәсілдері
Экономикалық талдаудың әдістері шаруашылық субъект жүйелік кешенді зерттеу,
ӛлшеу және ӛндірісті басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында қолданылады.
Арнайы тәсілдер 4 топқа бӛлінеді:
1. Ақпаратты жай логикалық тәсілмен ӛңдеу
2. Детерменді талдау
3. Стохастикалық факторларды талдау
4. Талдаудағы кӛрсеткіштердің оптималдау тәсілі
Ақпаратты жай логикалық тәсілмен ӛңдеу.Жай логикалық тәсіліне кіретіндер:
- салыстыру әдісі
- аналитикалықкестелердің құрылымдық тәсілі
- қатысты және орта ауқымдық тәсілі
- экспертті бағалау әдісі және т.б.
Детерменді талдау әдісіне:
- моделдеу әдісі
- тізбекетелген қойылымдар
- абсолютті және қатысты шамалар әдісі
- алгоритмдік, интегреалды әдіс
- қаржылық-анықтамалық тәсілдер
Стохастикалық факторларды тәсілдің құрамына:
- регрессивті талдау тәсілі
- корреляциялық
- кӛп мӛлшерлі факторлық талдау
- тәуекелділіктердің қазіргі заманға сай тәсілі
Оптималдау тәсілдеріне жоғарыда айтылған тәсілдердің барлығы қатыстырылады.
Қазіргі нарықтық экономиканың дамуына олардың мүмкіндіктерін іске асыруына
байланысты бӛлек топтарға бӛліп талдайды. Бұл әдіске экономикалық-математикалық
әдістер, сзықтық және сызықтық емес бағдарландыру тәсілі, шешім қабылдау теория
тәсілі, ойын теория тәсілі және т.б. жатады.
Экономикалық талдаудың ӛзіндік әдісі бар.
Дәстүрлі әдістер: 1. Салыстыру, 2. Тізбектелген қойылымдар, 3. Айырмалар, 4.
Баланстық байланыстыру, 5. Топтастыру, 6. Индекстік әдіс, 7. Динамикалық қатарлар, 8.
Абсолютті және қатысты айырмалар әдісі.
Экономика-математика әдістері: 1. Матрицалық әдіс, 2. Ойындар теориясы, 3.
Жаппай қызмет кӛрсету теориясы.
Дәстүрлі әдістердің ішінде ең кең тараған әдісі салыстыру әдісі. Салыстырудың
бірнеше жолдары бар:
1. Болжаммен (жоспармен) салыстыру
2. Ӛткен жылмен салыстыру
3. Сала бойынша орташа мәліметтермен салытыру
4. Ең жақсы отандық және шетел тәжірибелерін салыстыру
41
Бұл тәсілдердің кӛмегімен экономикалық дамудың жетерлік деңгейіжене ӛсу
қарқыны анықталады. Жоспармен, ӛткен жылмен салыстыру нәтижесінде айқындалатын
ауытқудың шамасы + немесе – ие болады.
Салыстыру кезінде есептік нүктені және сәйкестендіру белгілерін сақтау қажет:
1. Бағаны бір деңгейде ұстап тұру
2. Ӛнімді сату құрылымының бірдей болуы
3. Кӛптізбелі белгілердің салыстырмалығы
4. Климаттық және аймақтық жағдай есебінің ерекшеліктері
Ӛз білімін бақылау сҧрақтары:
1. Салыстыру тәсілінің мәні неде?
2. Талдауда салыстырудың қандай типтері қолданылады және олардың мақсаты
неде?
3. Салыстырмалы шамалардың негізгі түрлерін сипаттап беріңіз.
4. Эвристикалық әдістердің қандай түрлері талдауда қолданылады?
Ҧсынылған әдебиеттер:
1 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. - М.:
Финансы и статистика, 2010. - 416 с.
2 Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-
М, 2007. - 222 с.
3 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. М.:
ИНФРА-М, 2002. - 336 с.
4 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами: теория и
методология. - Алматы: Экономика, 2007. - 294 с.
5 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие. -
Алматы: Экономика, 2009. – 128 с.
Тақырып 3. Факторлық талдау.
Дәрістің мақсаты:
Дәріс сҧрақтар:
1. Факторлық талдаудың түсінігі, мақсаты және типтері.
2. Экономикалық талдаудың факторларын жіктеу және жүйелеу.
3. Факторлық жүйелердің қайта құрастырылуы және детерминациялық моделдеу.
Дәрістің мазмҧны
1.Факторлық талдаудың түсінігі, мақсаты және типтері.
Ұлттық экономиканың сәйкес салаларын, қаржыландыру мен несиелеу тәртіптілік
қаржылық және несиелеу органдарынан мекемелерімен байланыстылығын белгілейтін
шаруашылық.
Қызметті жоғары дәрежеде талдауға мүмкіндік жоқ. Бұл ғылымда белгілі – бір
дәрежеде бірлік бірі ӛзара байланысты. Талдаудың негізгі объектілеріне жататындар.
- Кәсіпорының ӛндірістік құрылымы ӛндірілген ӛндірістің үлгісі, ӛндіріс кезеңін
ұйымдастыру.
- Ӛндірісті басқару процесін ұйымдастыру.
- Шаруашылық статистикасын таңдау ӛнімді ӛндіруді жоспарлау және ӛнімді
сатуды әзірлеу.
- Ӛндірісті қал-у капиталды пайдалану және кәсіпорынның табысын
қорландыру.
- Ӛндірістің материалдық техникалық, базамен қамтамасыз етілу.
- Шикізаттардың материалдық жеткізілуі босалқы қорды қолдау және оларды
ұтымды пайдалану
- Ӛндірістің техникалық жағдайымен қажетті инфрақұрылымды құрылыс,
