44
- нәтиженің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
- құрылысы бойынша – қарапайым және күрдделі;
- әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынандай ішкі факторларды атап кӛрсетуге
болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын ӛнімнің құрылымы және оның жалпы тӛлем қабілеттілігі бар
сұраныстағы үлесі;
- тӛленген жарғылық капиталдың мӛлшері;
- шығындардың кӛлемі, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен
ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі;
2. Тӛлем қабілеттілік және ӛтімділік кӛрсеткіштері
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының мінездемесін сипаттайтын кӛрсеткіштің бірі
төлем қабілеттілік, яғни ӛз уақыты келгенде ӛтем ақыларын алуы болып табылады.
Тӛлем қабілеттілік дегеніміз – кәсіпорынның сыртқы қаржылық жағдайы, оның
беріктілігі. Кәсіпорынның тӛлем қабілеттілігі ішкі және сыртқы серіктертер алдында,
сонымен қатар мемлекет алдында қаржылық міндеттемелерді толық және уақытылы
орындауға мүмкіндігімен сипатталады. Тӛлем қабілеттілік коммерциялық келісім-
шарттарды іске асыру шарттарына және негізгі нысанға тікелей әсер етеді, сонымен қатар
несие және займ алу мүмкіндігін қосады. Ӛтімділікті талдау тек кәсіпорындарды бағалау
мақсаты мен қаржылық қызметіне болжам жасау үшін ғана емес, сонымен қатар сыртқы
инвесторлар (банктер) үшін де маңызды.
Сыртқы инвесторлардың тӛлем қабілеттілікті бағалауы ағымдағы активтердің
ӛтімділігін сипаттайды. Баланстың ӛтімділігі дегеніміз – субъектінің шаруашылығы
активтерін қолма-қол ақшаға айналдыра алуы және ӛзінің ӛтем міндеттемелерін жаба
алуы, нақты айтқанда – бұл кәсіпорынның ӛз міндеттемелерін активтерімен жабу, қолма-
қол ақшаға айналдыру мерзімі, ӛтеу мерзімі келген міндеттемесін жабу мерзіміне сай
келуі. Ол барлық тӛлем қаражаттар кӛлемінің қысқа мерзімді қарыздық міндеттемеге сай
келу деңгейіне тәуелді.
Баланстың ӛтімділігіне қарағанда кәсіпорынның ӛтімділігі жалпы түсінікті
ұғындырады. Баланс ӛтімділігі тӛлем қаражаттарының тек ішкі кӛздерден ғана
(активтерді іске асыру) жабылуын қарастырады. Бірақ кәсіпорынның сырттан займдық
қаражат тартуына болады, егер ол кәсіпкерлік ӛмірге сай имиджі болса және
инвестициялық қызықтырушылық деңгейі жоғары болса.
Сурет – Кәсіпорынның тӛлем қабілеттілігі мен ӛтімділігінің кӛрсеткіштері арасындағы
байланыс кӛрсетілген
Кәсіпорынның тӛлем қабілеттілігі
Кәсіпорынның ӛтімділігі
Баланс ӛтімділігі
Кәсіпорынның имиджі, инвестицияны тарта алуы
Активтерді басқару сапасы
45
Ӛтімділік кәсіпорынның тез және минималды деңгейдегі қаржы жоғалтуда ӛз
активтерін (мүліктер) ақша қаражаттарына айналдырып алуымен анықталады. Ол
сонымен қатар кассада қалған қалдық ақша нысанында, банктер шоттарындағы ақша
қаражаттар түрінде және ағымдағы активтердің тез іске асыра алатын элементтерімен
сипатталады.
Тӛлем қабілеттілік пен ӛтімділік түсініктері ӛте жақын, бірақ екіншісі икемдірек.
Төлем қабілеттілік баланс өтімділігіне тәуелді. Ӛтімділік сонымен қатар ағымдағы
шоттар жағдайын және перспективасын да сипаттайды. Кәсіпорын нақты бір кезеңде
тӛлем қабілетті болуы мүмкін, бірақ болашақта жағымсыз жағдайға ұшырауы да мүмкін.
Кәсіпорынның тӛлем қабілеттілігін, ӛтімділігін және баланс ӛтімділігінің арақатынасын
кӛп қабатты ғимаратпен салыстыруға болады, мұнда барлық қабаттар бірдей, бірақ
барлық қабаттар бірінші қабатсыз отырып қалады. Бұдан баланс ӛтімділігі кәсіпорынның
тӛлем қабілеттілігі кәсіпорынның тӛлем қабілеттілігі мен ӛтімділігінің негізі екенін
білеміз. Басқа сӛзбен айтқанда, ӛтімділік тӛлем қабілетті ұстап тұрушы тәсілдердің бірі
деп айтуға болады. Егер кәсіпорын үлкен имиджге ие болса және әр уақытта тӛлем
қабілетті болса, онда оған ӛз ӛтімділігін ұстап тұру оңай болады.
Осылайша ӛтімділік - ұйымның ӛзінің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша
жауап бере алуы. Егер кәсіпорынның тӛлем қабілеттілігі тӛмен болса, бұл қаржылық
денсаулығының әлсіздігінен және ӛз қызметінің кӛптеген сұрақтарын шеше
алмайтындығын кӛрсетеді. Басқаша ӛтімділікті қәсіпорынның айналым (ағымдағы)
активтерінің сапасы ретінде және олардың қарыздарды жаба алуы қабілеті ретінде
анықтайды. Егер кәсіпорын негізгі стратегиялық жоспар құратын болса, онда ӛтімділік
проблемасы ұзақ мерзімді жобалау процесіне дейін шешіліп қоюға тиіс.
Кәсіпорынның тӛлем қабілетінің жақсаруы айналым активтерін және ағымдағы
пассивтерін басқару саясатымен тығыз байланысты. Бұндай саясат айналым
қаражаттарының оптимизациясын және қысқа мерзімді міндеттеменің минимизациясын
сипаттайды. Кәсіпорынның тӛлем қабілетін және ӛтімділігін бағалау үшін келесі негізгі
әдістерді қолдануға болады: баланстың ӛтімділік талдауы; ӛтімділіктің қаржылық
коэффициенттерін есептеу және бағалау; ақша (қаржы) ағымын талдау.
3. Рентабельділік және табыстылық коэффиценттері.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне ішкі жағдаймен қатар сыртқы
шарттар да әсер етеді. Қаржылық кӛрсеткіштер кәсіпорынның нақты шаруашылық
қызметіндегі және кәсіпорын басшылығы таңдаған стратегиялық іс-әрекеттердегі
қолайсыздықтарды сипаттайтын кӛрсеткіштер болып табылады. Осымен қоса
қанағаттанарлықсыз қаржылық кӛрсеткіштер жалпы стратегиясын қайта қарастырудың
негізі болуы қажет.
Қаржылық кӛрсеткіштердің ішінде маңыздысы болып табыстылық саналады
(пайдалылық,
рентабельділік).
Оларға
таза
табыстың
салынған
капиталдың
айналымдылығы, акционерлік капиталға келетін таза табыс коэффициенті жатады.
сатулар
таза
пайда
таза
ті
коэффициен
пайда
таза
активтер
жалпы
пайда
таза
ыгы
айналымдыл
капитал
салынган
пассивтер
активтер
пайда
таза
табыс
таза
келетін
капиталга
к
акционерлі
Айта кететін жәйт, динамикадағы табыстылық кӛрсеткіштерін салыстыру
кәсіпорынның пайдасын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Қазіргі кездегі қаржылық
жоспарлауда екі категорияны талдау кеңінен қолданылады:
