Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
268
39-тапсырма. Дауыссыз дыбыстардың салдыр мен үннің
қатысына қарай бөлінуін жазып, мәтіндегі дауыссыз дыбыстарға
фонетикалық талдау жасаңыздар.
Адамның бір атаның баласы екені рас болса, белгілі бір
заманның баласы екені де даусыз. Адамның шын мағынасымен
«Адам»
болуы
үшін
өзін
сүю,
жақындарын
сүюмен
қанағаттанбай жалпы адамзатты сүюі шарт.
(М. Жұмабаев)
40-тапсырма. Қазақ тілінде қанша дыбыс, қанша әріп бар?
Төмендегі сөздерге фонетикалық талдау жасап, дыбыс
болмайтын әріптерді табыңыздар.
Қою, қоян, ноян, фельетон, стиль, аю, кею.
41-тапсырма. Қазақ тіліне тән дыбыстардан басталатын
қалалардың атын тауып, сол қалалардың ерекшеліктері туралы
мәтін құрастырыңыздар
Буын
Буын – сөзді айтқан кездегі дауыс толқыны.
Буын сөздегі дауысты дыбысқа негізделеді. Яғни, сөзде
қанша дауысты болса, сонша буын болады.
Мысал
Ереже
Ашық буын
Дауыссыз дыбыстан басталып,
дауысты дыбысқа бітеді. 2. Тек
дауысты дыбыстан тұрады
А-ға, ба-ла, қа -
ла, ша - на - ны,
бо - са - ға
Тұйық буын
Дауысты дыбыстан басталып,
дауыссыз дыбысқа бітеді
(Көбінесе бірінші буында
кездеседі)
ат, ант, ки –ік,
тұң-ғи-ық,
ақ-и-ық,
ә-де-би-ет
Бітеу буын
Ортасындағы дауыстыны, екі
жағынан дауыссыз дыбыс
қоршаған буын
1. бал
2. тарс
3. класс
4. мек - теп
42-тапсырма. Төмендегі дыбыстардан буын құрайтын
дыбыстардың астын сызыңыздар.
Қазақ тілі
269
д, қ, ө, ж, с, е, ш, і, т, з, ү, л.
43-тапсырма. Төмендегі сөздерді буынға бөліп жазыңыздар.
Қағаз, бүкіл, алтын, жаңа, мақта, көреген, тамыз, таныс, жайна.
44-тапсырма. Тек тұйық буыннан тұратын сөздерді
жазыңыздар.
Үлгі: ер, ұлт.
45-тапсырма. Тек бітеу және ашық буыннан тұратын
сөздерді жазыңыздар.
Үлгі: бар, тоқ, дала, ана.
46-тапсырма. Буын құрайтын дыбыстарды жазыңыздар.
47-тапсырма. Төмендегі мәтіндегі сөздерді буынға бөліп
жазыңыздар.
Мен жастарға: «Алдарыңда таудай талап тұр. Өмір үшін
талмай ізденіңдер?» – дер едім. Жастарға тоғышарлық, бойкүйездік
дертінен аулақ, сергек, сезімтал болған жарасады.
(Ғ. Мүсірепов)
48-тапсырма.
Төмендегі
сөздерден
ашық
буынды
табыңыздар.
Жазушылар, Алматы, кәсіпкер, ел, бала, жақын, тасымал,
қырман, жемістер, алтын, қазық .
49-тапсырма. Мәтіндегі сөздерді буын түрлеріне қарай
талдаңыздар.
Өзінің жазба сөзін саналы түрде және еркін пайдалану
үшін, алдымен басқалардың жазба сөзіне түсіне білу өте қажет.
Баланың сөз қоры жеткілікті болғанда ғана, өз пікірін айтып,
басқалардың сөздерін дұрыс ұға алады.
(Т. Тәжібаев)
Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
270
Тасымал
Тасымал – сөзді жазған кезде, оның жолға сыймай қалған
бөлігін келесі жолға көшіру.
Тасымал буынға негізделеді. Яғни, сөздер тек буын жігімен
тасымалданады. Мысалы, «Кереге» сөзін екі жолмен тасымалдауға
болады: ке –реге, кере – ге.
Тасымалдауға болмайтын жағдайлар:
1. Тек бір дауысты дыбыстан тұрған ашық буынды
тасымалдауға немесе жолда қалдырып кетуге болмайды. ( а – та,
ә –ке, арми – я.)
2. Бір буыннан тұратын сөзді тасымалдауға болмайды
(қант, төрт, бұлт.)
3. Қысқарған сөздерді тасымалдауға болмайды (ТМД,
ҚазҰУ, Қаз МУ, ҚР).
4.
Адам
атының
қысқартылып
алынған
әріпін
фамилиясынан айырып бірінші жолда қалдыруға болмайды
(А.Қ. Жабаев, М.О. Әуезов, Қ.С. Мусин).
5. Қысқарған өлшем бірлігін саннан айырып тасымалдауға
болмайды (15 см, 20 кг, 100 га).
50-тапсырма. Мәтіннен тасымалдауға болмайтын сөздердің
астын сызыңыздар.
Қорқыт ата – кемеңгер, ойшыл, сазгер, қоғам қайраткері.
Ол – Сыр бойындағы оғыз тайпаларынан шыққан тарихи тұлға.
Оның Сыр өңірінен шыққаны айғақтармен дәлелденген.
Профессор Ә. Қоңыратбаев 1986 жылы өлеңдерін қазақ тіліне
аударып шығарды. Ғалым М. Байділдаев ардақты бабамыздың
20-дан астам күйін нотаға түсірген.
(«Қазақ әдебиеті» газетінен)
51-тапсырма. Төмендегі сөздерді тасымалдауға бола ма?
Тасымалданса қалай тасымалдайсыздар?
Электр, станция, ансамбль, вольт.
52-тапсырма. Тасымалдауға болмайтын сөзді және
буынды табыңыздар.
Достарыңызбен бөлісу: | 
