Іле өзеніңде ірі Қапшағай ГЭС-і (364 МВт) салынған, Үлкен жэне
Кіші Алматы өзендерінде қуаттылығы 61 МВт ГЭС сарқырамасы
жұмыс істеп тұр [6,31,32].
Оңтүстік Қазақстан аумағында үш өзен жүйесінің ағысы
орналасқан: Сырдария, Талас жэне Шу. Өлкенің жинақты потен-
циалды энерғетикалық ресурстары 23,2 млрд. кВт/сағ көлемде деп
анықталған, олардан Сырдария өзені сағасының үлесіне 43% немесе
10 млрд. кВт/с келеді екен.
Алайда Оңтүстік Қазақстанның барлық су ағыстарының респу-
блика аясында энерғетикалық маңызы жоқ, олардың су ресурстары
суландыру мен сумен жабдықтау үшін қолданылады.
Солтүстік
жэне
Орталық
Қазақстанда
су-энерғетикалық
ресурстардың минимумы бар, олардың үлесіне барлығы ша-
мамен 3 млрд. кВт/сағ. немесе республиканың потенциалды
ғидроэнерғетикалық ресурстарының 1,7%-ы тиесілі.
Солтүстік Қазақстандағы ғидроэнерғетикалық ресурстардың
неғізғі үлесі Ишим өзені бассейніне келеді - 950 млн. кВт/сағ,
Орталық Қазақстанда - Торғай үстіртіндегі өзендер тобына -
656 млн. кВт/сағ жэне Теңіз және Қарасор өзендері бассейніне
- 478 млн. кВт/сағ. Бүл аумақтағы өзендердің энергетикалық по-
тенциалы төмен болғандықтан, онда Сергеев су қоймасы базасында
салынған ГЭС сияқгы жалпы шаруашылық мақсаттағы гидро торап-
тар қүрамындағы қуаттылығы шағын ГЭС құрылысын ғана салуға
болады. Батыс Қазақстанға Каспий теңізіне құятын өзендер кіреді
(Орал, Өзен, Ембі жэне басқалары), олардың су-энергетикалық
әлеуеті 2,8 млрд. кВт/сағ деп бағалануда жэне олар негізінен
өнеркәсіптік-сумен жабдықгау, суландыру, балық шаруашылығы
жэне кеме қатынасы үшін қолданылады [18,21, 28].
Жалпы алғанда, Қазақстандағы қазіргі күні жұмыс істейтін ГЭС
куаттылығы 2068 МВт құрайды, электр энергиясының жылдық
өндірілуі 8,32 млрд. кВт/сағ.
Болашақта жаңа гидрокұрылыстың нақты нысандары Капшағай
ГЭС контррегуляторы ретінде пайдаланылатын, Шарын өзеніндегі
Мойнақ ГЭС (300 МВт) жэне Іле өзеніндегі Кербұлақ ГЭС (50 МВт)
болып табылады. Сол ГЭС құрылысының мүмкіндігі мен мерзімі
Оңтүстік Қазақстанның электр энергиясы бойынша дефицитін
900 млн. кВт/сағ азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның дефицитгі аумақтарында гидроресурстарды пай-
31
даланатын электр энергиясынын жаңа көздерінің кұрылысы осы
аудандарды энергетикалык тұрғыдан орнығуына жэне олардың
энергиясы артык баска аумактардан тэуелділігін азайтуға мүмкіндік
береді.
Елдің оңтүстік аудандарында, ағыссыз оипаттарда минерал-
дануы жоғары жер асты сулары көп мөлшерде жиналады. Осы
табиғи резервуарлардың суларын, оларды концентрацияның
биіктігі бойымен тұзды ерітіндінің белгілі бір таралуы есебінен
сұйықтык конвенциясы жойылған күн энергиясын кабылдау үшін
пайдаланып, сондай-ак тұзды кэріз суларын тұщыландырудың
келешегі бар. Ұсталған күн радиациясы электр энергиясын
шығарады жэне жылумен жабдықтау үшін төмен потенци-
алды жылу шығарады.
Отын-энергетикалық ресурстармен
салыстырғандағы гидроэнергетикалық ресурстардың маңызды
ерекшелігі | олардың үздіксіз жаңғыртылатыны. ГЭС үшін отынга
қажеттіліктің болмауы ГЭС өндіретін электр энергиясының
төменгі өзіндік құнын анықтаиды. Сондықтан ГЭС құрылысына,
орнатылған қуаттылықтың 1 кВт айтарлықтай қаржы салымына
жэне құрылыс мерзімінің ұзақтығына қарамастан, аса үлкен мэн
берілуде жэне беріліп келеді, әсіресе бұл электр сыйымдылықты
өндірісті орналастырумен байланысты болса.
Алайда ГЭС пайдалану тәжірибесі олардың теріс жақтарын да
ашып берді. Су қоймалары өзендердің су алмасуына жэне өздігінен
тазаруына әсер етеді. Плотиналар суда мекендеушілердің тіршілігін
бұзады. Су ағысының режимінің өзгеруі дэстүрлі жайылымдык
шабындыктардың жойылуына әкеп соғады, плотинаның суды тежеуі
жақын маңдағы аумақгың су басып қалу қаупін тудырады. Осының
барлығы сол аумақтардың экожүйелеріне эсер етері сөзсіз. Қазіргі
кезде ГЭС-ке байланысты жасанды су қоймаларынын қысымының
жер қыртысының қабатында өтіп жатқан геологиялык үрдістерге
эсері де зерттелуде.
Электр стансалардың басқа типтерімен салыстырғандағы ГЭС-
тің кең танымал артықшылықтары: энергоресурстардың шығынсыз
ұдайы жаңғыртылуы, жылдамдығының жоғарылығы, атмосфераны
ластайтын шығарындьшардың жоқтығы жэне отынның шығынының
үнемділігі.
: ..ч .
Нарықгық экономикаға өту отынның өзіндік құнын күрт өсіріп
жіберді, соның салдарынан электр энергиясының тарифі де артты.
32
Осының барлығы энергияның жергілікті жаңғыртылатын көздерін
кеңінен пайдалануға, атап айтқанда бұрыннан бар шағын ГЭС-ті
қалпына келтіру мен жаңасын салуға деген ұмтылысты ынталанды-
рады.
Бақы лау сұрақтары:
1. Жаңғыртылатын энергия көздерінің түрлері жэне олар басқа
қандай түрлерге жіктеледі?
2. Қазақстан аймағына түсетін күн энергиясының жылдық элеуеті
қандай мөлшерде?
3. Жердің бетіне түсетін күн энергиясының қанша пайызы
адамдардың тіршілігін қамтамасыз етуге жеткілікті деп саналады?
4. Қазақстанның географиялық орналасуы жэне климаттық
жағдайы қандай жэне Қазақстан қандай географиялық ендікте
орналасқан?
33
3. КҮН ЭНЕРГИЯСЫ. КҮН СӘУЛЕСІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
3
] Күн жүйесі. Күн энергиясының табиғаты
жүйесі
Күн жүйесі
қүрамы
жүппичпы айналатын тоғыз планетадан
тұрады. Күн жүйесінің пданеталары өз кезегінде алып
планеталарға, планеталардың
түрлі
жақындап түрады
Күн жүйесінде
Халықаралық
26-шы Ассамблеясында қабылданған.
' ; •
Планеталардың арасында ғаламшардың ақьш-есті өкілдері
түратын жүйеде болуы тиісті тэртіп орнады.
Күн жүйесін зерттеу өте үзаққа созьшатын шаруа. Күн жүйесінің
қанша қүпиясы бар екендігін, қаншама жаңалықтар ашьшатындығын
ешкім толық айта білмейді. Қүпиялардың тағы бірі элі үзақ уақыттай
ашылмай қала бермек, қалай дегенмен де Күн жүиесіндегі Жер пла-
нетасында тіршілік қалай пайда болған, басқа планеталарда тіршілік
атаүлы болды ма? Өлі күнге дейін бүл жонінде тек теориялар ғана.
0
Нептүп
\
ран
*
Маре
Сатурп
%
Жер
Шолпаи
Юпитер
Іеркуриіі
3.1-сурет. Күн жүйесі - оның қүрамы
Күн қатты қызған газ тэрізді заттан түратын, Жерден ~ 1.5* 10® км
қашықтағы космостық дене болып табылады.
34
Достарыңызбен бөлісу: |
