5.3-сурет. Күннің жылдық қозғалыс траекториясы
Мысалы, Солтүстік жартышарда ең үлкен күн үзақтығы жазғы
күн тоқырау мезғілінде 22-маусымға тура келеді, Жер осі Күн жағына
солтүстік жағымен еңкейғенде жэне сэйкесінше ең қысқа күн (неме-
се ең үзақ түн) қысқы күн тоқырау мезғілінде 22 желтоқсанда, ось
қарама-қарсы жаққа түрғанда түседі.
Жердің Күнмен салыстырмалы тағы екі мінездемесі бар. Ол
күн мен түннің үзақтылығының теңелу мезғілі бүл жердің айна-
лу осі Жер мен Күннің центрлерін қосатын сызыққа перпендику-
ляр болғанда байқалады, ол жыл мезгілінің 21 наурызы мен 23
қьфкүйекгінде теңеседі.
Жер өз оссін 23 сағ. 56 мин. 4 с. бір айналып шығады. Бүл уақыт
аралығы жұлдыздық тэулік деп аталады.
Біз күнделікті өмірде есеп жүргізіп жүрген уақыттар, тәуліктер,
негізінен орташа деп аталады. Оларда 24 сағат бар, онда тек қана
Жердің өз осінен айналуы емес, сонымен қатар оның күнді айнала
қозғалысына (айналуы) тәуелді [9, 19,41,44].
5.4-сурет. Жердщ Күнді айналу траекториясы
Көктемгі тенесу
Жазғы тоқырау
21 наурыз
22 маусыи
Қысқы тоқырау
22 жвлтоқсан
“
Күзгі теңесу
22 қыркүйек
Жердің күнді бір айналып шыгуы 365 күн 6 сағ 9 мин тең. Бүл
аралық жүлдыздық жыл деп аталады.
61
Жердің күнді айналу (жер орбитасы) қозғалысындағы траектория-
Сы шеңберге жақын, бірақ сэл керілген ол эллипске ұқсас келеді.
Күн орны оның орбитасының центрінде емес, фокустарының
бірінде орналасқан. Сондықтан жыл бойы күннің жерге дейінгі
арақашықтығы оқтын-оқтын өзгереді: 147,1 млн. км-ден (қаңтар ба-
сында) 152,1 млн. км-ге (шілде басында) көрсетілген аралықтар ара-
сында. Жер орбитасының үлкен жарты осі Жерден Күнге дейінгі ор-
таша арақашықпен анықталады. Ол шамамен 150 млн. км-ге (149,6
млн. км) тең.
_
"■
Орбита фокусы оның центрінен 2,5 млн. км қашықтықта жатыр.
Жер орбитасының күнге ең жақын нүкгесі перигелий, ал ең алысы -
афелий деп аталады.
'л/;
5.3 Жердің бүрыштық және Күннің аспандық координаталары
Жердің географиялық торы жер бетіндегі нүктелердің орналасу-
ын анықгауға мүмкіндік береді (5.5-сурет). Ол үшін екі география-
лық координата қолданылады: ендік жэне үзақтық.
Жер шарын, экватор жазықтығына параллель жазықтықтар мен
қиятын жазықтықтың сызықтарын параллель сызықгар деп аталады.
Жер шары беттерінің жазықгықтарын, жердің айналу осі арқылы
қиятын жазықтықтардың сызықтары меридиандар деп аталады.
Георгафиялық ендік 1 1 бүл экватор жазықгығы мен нүктедегі
тік сызық арасындағы бұрыш, ол 5.5-суреттегі көрсетулермен
анықталады да <р мен белгіленеді. Ендік нөлден (экваторда) 90°-қа
дейін (полюстарда). Солтүстік жэне Оңтүстік полюс жағындағы
ендіктер сэйкесінше солтүстік не оңтүстік ендік деп аталады.
Жердің айналу осі
Параллель с.е
ф
Нольдік мердиан (Тринвичтік)
Экватор
Меридиан иі.б \
N - Солтүстік полюс
5 -
Оңтүстік полюс
С
-
Жер шарының центрі
5.5-сурет. Жердің географиялық торы
62
Географиялық бойлық X — бастапқы болатын меридиан
жазықтыгымен нүкте арқылы өтетін меридиан жазықтыгының
арасындагы бұрыиіты айтады. Бастапқы (нөлдік) меридиан деп
Гринвич астрономиялық обсерваториясы (Англия) арқылы өтетін
мердиан қабылданган
(5.5-сурет).
Бойлық
X
нөлдік гринвич меридианынан саналады 0-ден 180°
арапығында шығысқа немесе батысқа қарай, сәйкесінше оны шығыс
немесе батыс бойлық деп айырады.
Аспан координаталары:
■
1. Горизонталдық координат жүйесі
Бүл жүйеде (5.6-сурет) неғізгі шеңберлермен салыстырмалы
түрде шьфақ (Күннің) орны анықталады, ол нағыз көкжиек пен
аспандық меридиан, оның координаталары Күн биіктіғі (һ) жэне
оның азимуты (А).
5.6-сурет. Горизонталдық координат жүйесі
Күннің Жердің кез келғен нүктесінде корінетін бағыты осы екі
бүрыштармен анықталады.
Күннің көкжиектің үстіндегі биіктігі һ
- ғоризонталдық
жазықтық пен бақылау нүктесінен күнге бағытталған осы нүкте
арқылы өтетін аралық бүрыш.
Күннің А азимут бүрышы
- меридиан жазықтығы мен верти-
каль жазықтықтың бақылау нүктесі мен күн арқылы өтетін аралық
бүрыш.
63
2
зениттік бүрышы
-
Күнге және зенитке (2) багытталган
аралық бүрыш. Бүл бүрыш күн тоцырауының биіктігте қосымша
һ + 2 =90°.
Жер күнге оңтүстік жакпен тұрғанда, азимут нөлге тең, ал бұл
кезде биіктігі ең жоғары шегіне жетеді. Осыдан тал түс деген үғым
шығады, ол күн уақыт басы болып саналады (немесе тэулікгердің
екінші жартысы).
2. Экваторлық координат жүйесі
Бұл жүйеде (5.7-сурет) негізгі шеңберлермен, салыстырмалы
түрде күннің орны анықгалады, аспан экваторы жэне аспан меридиа-
н ы
больш саналады [9 ,1 9 ,2 4 ,4 1 ].
Н . 1
і
I
Координаталары | Күннің (шырақтьщ) иілуі |
О )
бұрышы, оның
сағатгық бұрышы
(х).
Күн уақыты | - сағат уақыты түске дейін не-
месе түстен кейінгі уақыт. Тал түс уақыты, Күн аспан сферасының
ең биік нүктесінде иеленген кездегі түседі.
Тал түс күн уақыты бойынша сағат он екіге сәйкес келуі міндетп
емес, себебі сағат декреттік уақыт деп аталатын уақытты көрсетеді,
ол ұзақтығы 15° болатын бірыңғай сағаттық белдеу деп аталатын
үлкен кеңістіктердегі жерлерді қамтиды.
п
N
5.7-сурет. Экваторлық координат жүйесі
Сағаттарды «жазғы уақытқа» ауыстыру күн жэне декреттік
уакыттың бір сағатқа өзгеруін білдіреді. Сонымен қатар жер
орбитасының эллипстілігі күндік түстің, орташа есеппен алғанда бұл
64
Достарыңызбен бөлісу: |
