134
тын, сынап, сурьма; Тәжікстан алюминий өндіру саласында анағұрлым жоға-
ры көрсеткіштерге жетіп отыр. Қазақстанда, Өзбекстан мен Түркіменстанда
химия өнеркәсібі жақсы дамыған, олар негізінен минерал тыңайтқыштар,
сульфат қышқылы, сода, мирабилит өндіруге, мұнай мен табиғи газды қайта
өңдеуге маманданған. Ал машинажасау бойынша Өзбекстан мен Қазақстан
көш басында келеді. Бұл салада Өзбекстанда дамып келе жатқан автомобиль
жасау өнеркәсібі айрықша мақтауға лайықты.
Ауыл шаруашылығы Орталық Азия мемлекеттерінің барлығында да жақ-
сы дамыған әрі жоғары экономикалық маңызы бар. Қазақстанда ауыл ша-
руашылығының тауарлық тармақтары құрамына негізінен егіншілік (астық
өндіру) пен мал шаруашылығы енеді. Өзбекстанда ауыл шаруашылығының
мақта өсіру, жібек талшығын өндіру, бағбаншылық, жүзімшілік, көкөніс өн-
діру және қаракөлшілік салаларының тауарлық маңызы жоғары. Түркімен-
станда экономиканың аграрлық секторы мақташылыққа, егіншілікке, бау-бақ-
шаға, қаракөл елтірісін өндіру мен жылқы өсіруге маманданған. Бұл елдің
мал шаруашылығында әлемге әйгілі Ахалтеке тұқымды жылқыларды көбейту
айрықша маңызды. Тәжікстанда ауыл шаруашылығы мақташылыққа, бағбан-
шылық пен жібекшілікке, ал Қырғызстанда көкөніс пен темекі өндіруге және
көп тармақты мал шаруашылығына маманданған.
Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-экономикалық дамуының бола-
шағы көп ретте олардың өзара экономикалық интеграцияcына байланысты.
Субаймақ мемлекеттерінің өзара интеграциялануының бірқатар маңызды се-
бепшарттарын атап көрсетуге болады:
– экономикалық-географиялық
орнының ортақтығы;
– теміржол және автомобиль көлік жүйелерінің бірыңғайлығы, өзара бай-
ланыстылығы;
– ірі өзендер мен суару каналдарының трансшекаралығы;
– таулы және ойпатты мемлекеттер табиғи ресурстарының, әсіресе энергия
көздерінің бір-бірін
толықтыратын ерекшелігі;
– субаймақ халықтарының туысқандығы, тарихи-мәдени тұрғыдан жақын-
дығы;
– Аралдың тартылуы, шөлденуі,
жер алқаптарының сортаңдануы, тау мұз-
дықтарының интенсивті еруі, ауа және су алаптарының зиянды қалдықтармен
ластануы секілді өзекті экологиялық
проблемалардың бар екендігі;
– жер сілкіну, сел және су тасқындары, қар көшкіндері және басқа табиғи
апаттарға қарсы бірігіп күресудің қажеттілігі.
136
Х ТАРАУ. ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
§ 31. ӨЗБЕКСТАННЫҢ ГЕОСАЯСИ ОРНЫ МЕН
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
Əлемдік қоғамдастық пен дүние жүзінің саяси картасында Өзбекстан-
ның өзіндік орны мен беделі бар. Ол бүгінгі таңда Біріккен Ұлттар Ұйы-
мына мүше болған 193 мемлекеттің бірі болып саналады. Өзбекстан Рес-
публикасы БҰҰ-ға мүшелікке 1992 жылдың 2 наурызы күні қабылданған.
Өзбекстан Еуразия мен Орталық Азияның дерлік қақ ортасына орын
тепкен. Республиканың аумағы батыстан шығысқа қарай 1425 км-ге со-
зылып жатыр, ал солтүстіктен оңтүстікке дейінгі аралығы 930 км. Ең
биік нүктесі болып табылатын Хазірет Сұлтан шыңы (Гиссар тау жота-
лары) – теңіз деңгейінен 4643 м биік, ал ең төменгі нүктесі Мыңбұлақ
ойысы – 12 м.
Мемлекеттік шекараларының жалпы ұзындығы 6221 км, соның 2203
км-і, яки 1/3 бөлігі Қазақстан Республикасымен, 1721 км-і Түркіменстан-
мен, 1161 км-і Тәжікстанмен, 1069 км-і Қырғызстанмен және 137 км-і
Ауғанстан Республикасымен шектеседі.
Өзбекстанның
микроэкономикалық географиялық орны (аумақтың
өзімен көршілес мемлекеттермен салыстырғандағы орны) анағұрлым қо-
лайлылығымен ерекшеленеді. Бұл ерекшелік ең алдымен оның Орталық
Азия республикаларының қақ ортасында орналасуынан және аймақтың
барлық мемлекеттерімен тікелей шекаралас болғандығынан туындайды.
Өзбекстанның микроэкономикалық географиялық орнының қолайлылығы
көрші елдермен құрлық көлігінің (автомобиль, теміржол, құбыр) барлық
түрлерімен жақсы байланысқандығынан да көрініс табады. Бұндай қо-
лайлылықтар сонау тарихи кезеңдерден бүгінге дейін Өзбекстанды аймақ
мемлекеттері ішінде халқының орналасуы ең тығыз, ірі қалалары мол,
экономикасы өзгелермен салыстырғанда анағұрлым жақсы дамыған дең-
гейге көтерген.
Өзбекстан Республикасының бірінші Президенті И.А.Каримов “Өзбек-
стан ХХІ ғасыр босағасында: қауіпсіздікке қатер, тұрақтылық шарттары
және өркендеу кепілдіктері” кітабында бұл жөнінде мынадай пікір біл-