§ 32. ӨЗБЕКСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ

140
 
§ 32. ӨЗБЕКСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАМУЫ
Тәуелсіздік жылдарында Өзбекстан Республикасы әлеуметтік-экономика-
лық даму бойынша қомақты жетістіктерге жетті. Тіпті 2008-2009 жылдарда 
орын  алған  әлемдік  қаржылық-экономикалық  дағдарыс  жағдайында  да  Өз-
бекстан ұлттық экономикасының өсу қарқыны бойынша дүние жүзі мемле-
кеттерінің алдыңғы қатарынан көрінді. 2010 жылдан бері Өзбекстан ЖІӨ -нің 
жылдық өсу қарқынын 8 пайыздан төмен түсірген жоқ. Əлемдік қауымдас-
тықтың  сарапшылары  мойындаған  осынау  ұнамды  нәтижелердің  астарын-
да республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының үлкен әлеуеті және 
елімізде нарықтық экономикаға өтудің “өзбек моделі” негізінде сатылы түрде 
жүзеге асырылып келе жатқан анық мақсатты реформалар жатыр.
Өзбекстан Республикасы Орталық Азия шеңберінде транзиттік мүмкін-
діктері қолайлы экономикалық-географиялық орынға ие болғандықтан, су-
баймақ мемлекеттерінің өзара интеграциялануында аса маңызды рөл атқа-
рады.  Сонымен  қатар  республикада  көп  тармақты  ұлттық  экономиканың 
қалыптасуы мен дамуына қажетті үлкен мүмкіндіктерге жол ашатын табиғи 
байлықтар жеткілікті. Ең алдымен елдің минерал ресурстық әлеуеті айрық-
ша назар аударуға тұрарлықтай. Өзбекстан аумағында барлығы 120-ға жуық 
түрдегі пайдалы қазбалардың 2700 кені табылған. Атап айтқанда, Өзбекстан 
дүние  жүзі  мемлекеттері  ортасында  алтын  қорлары  бойынша  4-орында, 
уран қорлары бойынша 7-орында, молибден бойынша 8-орында және мыс 
бойынша 10-орында тұрады. Отын-энергетика ресурстары арасында табиғи 
газдың маңыздылығы ең жоғары екендігі белгілі, оның қорлары бойынша 
Өзбекстан әлемде 14-орынды иелейді. Руда емес қазба байлықтар бойынша 
еліміз калий тұздары мен фосфорит өндіруден де әлемде жетекші орындар-
дың бірін иелеп отыр. Түрлі пайдалы қазбалардың ірі кендеріне негізінен 
Науаи, Ташкент, Қашқадария, Бұхара облыстары мен Қарақалпақстан бай 
болып саналады. Бұдан шығар қорытынды сол, минерал ресурстардың қо-
мақты қорлары елімізде түсті металлургияны, отын, химия және құрылыс 
материалдары өрнеркәсібін дамытуға үлкен мүмкіндіктер туғызады.
Елімізде ауыл шаруашылығын өркендетуге қажетті қолайлы жағдайлар 
мен агроклимат ресурстары мол. Вегетация кезеңінің ұзақтығы, ыстық және 
шуақты күндердің көптігі себепті Өзбекстанда мақташылық, бағбаншылық, 
жүзімшілік, көкөніс пен бақшалық дақылдар өсіру сияқты диқаншылықтың 

141
жоғары табысты салалары интенсивті түрде дамып келеді. Дегенмен ауыл 
шаруашылығы негізінен жасанды суаруға негізделгендіктен, республиканың 
ауыл шаруашылығының алға басуы тікелей су ресурстарына тәуелді болып 
қалған. Табиғи байлықтардың бұл түрімен Ташкент, Əндіжан, Сұрхандария 
және Самарқант облыстары ойдағыдай қамтамасыз етілген. Еліміздің баты-
сында орналасқан, аумағының едәуір бөлігін шөлдер мен шөлейттер алып 
жатқан Науаи, Бұхара облыстары мен Қарақалпақстан Республикасында бұл 
салада айтарлықтай күрделі жағдай қалыптасқан. Солай болса да, аумақтар-
дағы су жетіспеушілігіне қарамастан, Өзбекстан дүние жүзі мемлекеттері 
ішінде суармалы егін алқаптары бойынша 11-орында тұрады.
Өзбекстанның  халқы  мен  еңбек  ресурстары  да  мемлекеттің  әлеумет-
тік-экономикалық дамуының іргетасы болып саналады. Елдегі халық саны 
тұрақты өсіп келеді. Республика халқы 1990 жылы 20,2 млн адамға тең бол-
са, 2017 жылы 32,1 адамға жетті.  2010 жылдан кейінгі кезеңде Өзбекстан-
дағы демографиялық көрсеткіштер ұнамды жаққа өзгеріп, әр 1000 адамға 
шаққанда туылу 23-24, өлім 5-6 пайызға, ал табиғи көбею осыған сәйкес 18, 
яғни 1,8 пайызға тең болды. Алайда миграция қалдығы ең төмен теріс дәре-
жеде (-0,1, -0,2 пайыз) болғандығы себепті, халықтың жалпы өсу қарқыны 
1,6-1,7 пайызға теңелді.
Өзбекстан қысқа тарихи кезең барысында халықаралық сауда-экономика-
лық қарым-қатынастарға кірісу, ұлттық экономиканың құрамдық түзілісін 
жетілдіру, өнеркәсіпті өркендету, мемлекеттің азық-түлік, энергетика және 
көлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету тәрізді күрделі міндеттер шешіміне са-
тылы түрде, ойдағыдай қол жеткізді.
Республиканың ЖІӨ-нің өзгеру динамикасын 3 кезеңге бөлуге болады. 
Оның біріншісі 1991-1996 жылдарды қамтып, экономикалық құлдыраумен 
сипатталады. Бұл жағдай негізінен бұрынғы Одақ шеңберіндегі аумақтық 
еңбек бөлінісі жүйесі, Өзбекстан экономикасының тармақтары мен кәсіпо-
рындарының басқа республикалар шаруашылығы ортасындағы коопераци-
ялық байланыстардың үзілуі салдарынан туындады. 1997–2003 жылдарды 
қамтитын  екінші  кезең  ұлттық  экономиканың  тұрақтануының  және  ЖІӨ 
өсуінің басталу кезеңі болды. 2004 жылы басталған үшінші кезең әлі жүріп 
жатыр. Бұл жылдарда Өзбекстанның жалпы ішкі өнімі 8,0 пайыздан төмен 
емес қарқынмен өсіп барады.
Сонымен қатар ұлттық экономиканың тармық құрамында да маңызды өз-
герістер байқалды. Ең алдымен, өнеркәсіптің ЖІӨ-дегі үлесі айтарлықтай 

142
28-сурет. Өзбекстандағы жаңа өнер-
кәсіп кәсіпорны – Диқанабад калий 
зауыты
өскені қуанышты болды. 1995 жылы ЖІӨ-нің 17,1 пайызы өнеркәсіпке тура 
келсе, 2014 жылы бұл көрсеткіш 26 пайызға көтерілді. Ауыл шаруашылығы-
ның  ұлттық  экономикадағы  үлесі  сәйкесінше  28,1  пайыздан  17,6  пайызға 
төмендеді. Өнеркәсіптің тармақ құрамы да едәуір өзгерді. Республика өнер-
кәсібінде электр энергетикасы, отын, химия, түсті металлургия, машинажа-
сау және басқа ауыр өнеркәсіп салаларының орны мен маңызы жоғарылап, 
тәуелсіздіктен  бұрынғы  кезеңдегі  республиканың  мамандануы  белгілеген 
жеңіл өнеркәсіптің үлес салмағы 3 есеге дерлік азайды. Өзбекстанда 2000 
жылдың басынан бері өнеркәсіп өндірісінің көлемі тұрақты өсіп келеді, ал 
қайта  өңдеу  тармақтарының  өсу  қарқыны  өндіру  өнеркәсібіне  қарағанда 
бірнеше  есе  жоғары.  2016  жылдың  қорытындылары  бойынша  республика 
өнеркәсібі құрамында 20 пайызға жетер-жетпес үлеспен машинажасау өнім-
дері жетекші орынға шықты.
Соңғы  жылдарда  Өзбекстанда  автомобильжасау,  микроэлектроника 
өнеркәсібі,  калийлі  тыңайтқыштар  мен  сода  өндіру,  фармацевтика,  қант 
өнеркәсібі  және  басқа  өндіріс  тармақтары  дүниеге  келді.  Мұнай  және 
газ-химия тармақтарында өте ірі кәсіпорындар іске қосылды. 2010 жылдан 
кейінгі кезеңде Топалаң ГЭС-і, Үстірт газ-химия кешені, Хандиза тау-кен 
металлургия комбинаты, Диқанабад калий зауыты, Хорезм автомобиль за-
уыты,  Зафарабад  цемент  зауыты  және  басқа  маңызды  өндіріс  нысандары 
салынды (28-сурет). Бүгінгі таңда Өзбекстанда берік өнеркәсіп өндірісі әле-
уеті жасақталды. Республика ТМД мемлекеттері және дүние жүзі шеңберін-
де  алтын,  уран,  табиғи  газ,  кадмий,  молибден,  сульфат  қышқылы,  азотты 
тыңайтқыштар,  кездеме  маталар,  жеңіл  автомобильдер  және  басқа  өнім-
дер  өндіру  бойынша  алдыңғы  қатардан 
көрініп келеді.
Өзбекстан  өнеркәсібінің  аумақтық 
құрамында  да  өзгерістер  орын  алды. 
Мысалы,  1980  жылдардың  соңында 
Ташкент қаласы мен облысына респуб-
ликадағы  жалпы  өнеркәсіп  өнімінің  50 
пайызы тура келсе, қазір бұл аумақтың 
көрсеткіштері 30 пайыздың айналасын-
да.  Өз  кезегінде  бірқатар  жаңа  кәсіпо-
рындардың  құрылып,  іске  қосылуы 
есебінен  Əндіжан,  Қашқадария,  Науаи,