Бірлік қағидасы. Бұл жұмыстың тұтастығын қамтамасыз ететін негізгі
қағида. Осы қағиданың арқасында күрделі, жекелеген бөліктердің
конгломераты
сияқты емес, ал біріктірілген тұтастық ретінде қарастырылады.
Композиция пішіндер мен мазмұнның барлық компоненттерін біртұтас
тұтастыққа біріктіретін ішкі байланыстар жүйесі ретінде әрекет етеді. (Барлық
басқа композициялық қағидалар коммуникацияның әртүрлі көріністерін,
жұмыс бөліктері мен элементтерінің арасындағы өзара байланыстың түрлі
аспектілерін қарастырады.)
Басымдық қағидасы (негізгі және бағынышты). Композициядағы ішкі
ұйымдастыру бастауы, бірінші көзқараста, басымдық - негізгі әрекеті
түйінделген, негізгі байланыстар пайда болатын мағыналы орталық
болғандықтан анықталады. Басымдықты композициялық орталық деп те
атайды, бұл таңқаларлық емес: туындыны қабылдау басымдықтан
басталады -
бұл эмоционалды және құрылымдық орталық болып табылады.
Тұтастықтағы бөлшектердің бірлесу қағидасы. Көркемдік туындыларда
барлық бөліктер бір-бірімен және тұтаспен байланысқан болуы керек.
Тұтастық – бөліктердің бір-біріне бағынуы айқын көрінетін, өзара
байланысты бөліктердің жиынтығы. Тұтастық қабылдануы үшін, бөліктерді
қабылдауда белгілі бір жүйелілік қажет; бұл жүйелілік, байланысты немесе
контрастты
элементтердің
топтастырылуымен,
қамтамасыз
етіледі.
Тұтастықтың бөліктері - ұқсастық немесе контраст белгілері негізінде, бір-
бірімен байланысты
топтарды құрайды.
Тепе-теңдік қағидасы. Композициядағы бөліктердің теңгерімі - кез-келген
композицияның ең маңызды талаптары - оң және сол жақтарын көрнекі тепе-
теңдікке ие етіп, симметрияның жорамалды осі айналасындағы бейнелеу
материалының орнын білдіреді. Композицияға қойылатын бұл талап, тепе-
теңдіктің психологиялық қажеттілігін анықтайтын, бүкіләлемдік тартылыс
заңынан бастау алады. Бұл визуалды, көрнекі тепе-теңдік туралы айтылғанын
атап өткен жөн.
Үйлесім қағидасы. Композициялық құрылымға үйлесімдік негізді енгізу
ұйқастық, пропорционалдылық пен тепе-теңдікті қамтамасыз ететін тек
сандық қатынастардың сақталуын қамтамасыз етіп қоймайды. Үйлесімдік,
барлығын біртұтас композициялық тұтастыққа түйістіріп, туындының барлық
элементтері арасындағы байланысты жүзеге асырады.
Іс жүзінде, осы қағидаларға сәйкес келетін композицияларды жасау үшін
композицияның қасиеттері деп аталатын заңдылықтар қолданылады.
Композицияның ең кең тараған қасиеттері -
статика және динамика.
Табиғатта қозғалмайтын (мысалы, кристалдар) және қозғалатын нысандарды
(өсімдіктер, жануарлар) байқауға болады. Өсімдіктер қозғалыссыз болса да,
қозғалатын нысандар ретінде қабылданады, себебі олардың құрылымы өсу
мен даму үдерісін көрсетеді.
Композицияда статика және динамика симметрия-ассиметрия, сондай-ақ
әртүрлі пропорциялар жүйелері, ырғақ көмегімен көрсетіледі. Әдетте,
статикалық және динамикалық элементтер бір-бірін толықтырады.
Статикалық элементтер жиі жиһаздың, ғимараттардың, ірі аппараттардың
композицияларында басым болады, яғни сенімділік пен тұрақтылықты
көрсету қажет болған жағдайда.
Ішкі энергияның баршылығын, қозғалысқа
17
дайын болуын, мысалы, плакаттың композициясында, баса айту қажет болған
жағдайда, дианамикалық нысандар басым болады.
Симметрия-асимметрия. Грекшеден «симметрия» деген сөз «ұйқастық»
дегенді білдіреді. Ең жиі кездесетін симметрияның екі түрі бар: айналық және
радиалды сәулелік (осьтік) (I форзацты қараңыз).
Табиғатта заңдылық бар: тік бағытта қозғалатын (өсетін) барлық нәрселер
радиалды сәулелік симметрияға бағынады, яғни бірнеше қиылысқан
симметрия жазықтықтары бар. Бұл жағдайда симметрия жазықтықтары
әрдайым тігінен орналасады. Жер бетіне қатысты көлденең немесе көлбеу
қозғалатын кез келген нәрсе, айналық немесе билатеральдық (латын тілінен
аударғанда «қос жақты») деп аталатын симметрияға бағынады. Бұл
заңдылықтың себебі – жердің тартылыс күшінің әсері, сондай-ақ жердің
айналу күші, үнемі бір бағытта әрекет ететін, ауаның немесе судың ағындары
және басқа да себептер.
Симметрияның қызықты түрі бұранда симметрия болып табылады -
тұрақты бұрыштық жылдамдықпен және осы осьтің бойымен бір мезгілде
ілгерілмелі қозғалысымен қатар тұрақты жылдамдықпен қозғалмайтын осьтің
айналасындағы нүктенің айналмалы қозғалысының нәтижесі.
Ежелгі заманнан бері өзінің симметриясымен табиғи
пішіндер тұрақтылық
пен бейімділіктің үлгісі болып табылады. Уақыттың өтуімен, симметриялы
пішіндер мақсатты ұйымдастырудың белгісі ретінде қабылданды. Табиғи
ортаның жекелеген элементтерінің құрылымында симметрияның болмауы
(ағаштың тармағы, адамның қолы) тиісінше қабылданады, өйткені бөлік
тұтасқа бағынады Бірін-бірі толықтыратын симметрия және ассиметрия -
заттың сапалық сипаты, оның құрылымың заңдылығы, яғни логикалығы және
сұлулығы болып кетеді.
Асимметриялық пішіндер де жоғары ұйымдастырылған болуы мүмкін,
егер ол асимметриялық пішіннің композициялық тепе-теңдігін анықтайтын
белгілі заңдылықтарға негізделсе. Асимметрия композиция құрылымының
өзіндік қағидасы болуы мүмкін. Мұндай композиция әдетте шешімнің
динамикалылығын баса көрсету үшін қолданылады. Симметрия – статиканың
көрінісі, ал ассиметрия - бұл композициядағы динамиканың көрінісі.
Асимметриялы композицияның тұтастығының негізгі шарты - оның
көрнекі біркелкілігі. Мысалы, шаршыдағы немесе тіктөртбұрыштағы
диагональдық композиция, оның барлық үшкірлігі мен динамикасына
қарамастан, ішкі теңдестірілген.
Пропорциялар. Элементтердің мөлшерлестігі, композицияға үйлесімді
толықтығын беретін, бөлік пен тұтастың үйлесімді жүйесі пропорция деп
аталады. Өнердегі және математикадағы пропорциялар түсінігін ажырата білу
керек. Пропорцияның математикалық теориясы дизайнерлер, сәулетшілер
және суретшілер үшін көмекші құндылыққа ие.
Композицияда екі түрлі пропорциялар бар -
қарапайым, бүтін сандарға
негізделген және
күрделі, негізде иррационалды сандар жатыр.
Қарапайым пропорцияларды көбінесе модульды деп атайды, себебі
барлық бөліктердің өлшемі ретінде қызмет ететін бастапқы мән (модуль) бар.
Бұл модуль ұзындықты (метр,
сантиметр, дюйм) өлшеу бірлігі емес екені
18
