Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

 
 
         
Сурет. 1.15. Жазықтық өрнектер (торлар)
 
 
 
 
   26 
 

 
 
3) 
осьтік (сур. 1.14, г); 
4) 
айналық,  симметриялы  жазықтықтар  тасымалдаудың  осіне 
перпендикуляр болатын (сур. 1.14, д); 
5)  көлденең  симметриялы  жазықтықтарды  жылжымалы  көрініс 
және осьтік симметриямен біріктірілген
 (сур. 1.14, е); 
6)  симметрияның  бір  бойлық  және  көптеген  көлденең  осьтерімен
 
(сур. 1.14, ж). 
Тасымалдау  осі  бойынша  шексіз  жалғасатын  сызықты  өрнектен 
бастап, жазықтықты толтыратын ою-өрнегіне өту оңай. Бүкіл жиекті 
өз  осіне  перпендикуляр  бағытта  (немесе  оған  бұрыш  жасап) 
жылжытсаңыз,  бүкіл  жазықтықты  қатаң  симметриялық  өрнекпен 
толтыруға болады, яғни торлар деп аталатынмен. 
Жазықтықтарды
  біркелкі  толтыратын  торларда,  математиктер  17 
нұсқаларды тапты (1.15-сурет). 
Симметрия  ою-өрнекті  ұйымдастырудың  жалғыз  жолы  емес. 
Өрнектер  күрделі  ырғақтар  негізінде  де  құрылуы  мүмкін.  Мысалы, 
Эрмитажда  XVIII  ғасырдағы  фарфор  сервизі  бар,  оның  өрнегі  бір 
орталықтан  шығатын  динамикалық  серіппелер  қиылыстарында 
салынған. Өрнекті шеңберде сағат тілімен немесе сағат тіліне қарсы 
қозғалуға болады. 
Өздігінен өрнек шексіз сипаттамаға ие, сондықтан қандай да бір 
заттың  шектелген  бетін  ұйымдастыру  үшін,  әдетте  күрделі 
композицияны құрастырады. Халықтық өнердегі ең қарапайым және 
кең тараған техника - ою-көмкерме, заттың контурын тұйықтап, ішкі 
кеңістікті  басқа  ырғақты  бірыңғай  өрнекпен  толтыру  (әдетте 
үлкенірек).  Қазіргі  заманғы  суретшілер,  әдетте,  осыған,  анық 
композициялық  орталығының,  әдетте  асимметриялық,  күрделі 
ырғағына негізделген ою-өрнек салу арқылы жетеді. 
 
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ  
 
1.  Тар мен кең мағынада дизайн дегеніміз не? 
2. 
Дизайнның эволюциясы қандай? 
3. 
Эргономика дегеніміз не? 
4. 
Сіз қандай дизайн бағыттарын білесіз? 
5. 
Көру арқылы қабылдаудың ерекшелігі қандай? 
6. 
Композийияның принциптері қандай? Оларды сипаттаңыз. 
7. 
Сіз  білетін  композицияның  қандай  жалпы  қасиеттері  бар? 
Композицияда  олар  қандай  құралдармен  жеткізіледі?  Оларды 
сипаттаңыз. 
 
 
 
  27        
         

 
2
 ТАРАУ
 
               ҚАРІПТЕР ЖӘНЕ БЕТТЕУ 
          
 
 
             
                       
ҚАРІП СӘУЛЕТІ 
 
Қаріп  -  бұл  көрнекі  түрде  әртүрлі,  бірақ  біркелкі  жобаланған 
барлық  әліпбидің  белгілер  жинағы.  Қазір  пайдаланыпп  жүрген 
қаріптер  мыңдаған  жылдар  бойы  жасалып,  жетілдірілді,  олардың 
пішіні  әртүрлі  факторлардың  әсерінен  қалыптасты.  Қазіргі  заманғы 
компьютерлік  гарнитуралар  арасында  барлық  замандардың  және 
стильдердің  қаріптеріне  стилизацияларын  кездестіре  аласыз.  Қаріп 
өнерінде  белгілі  бір  дәстүрлер  мен  ережелер  қалыптасуын  түсіну 
үшін қаріптердің ең танымал түрлерінің пайда болуын қарастырамыз. 
Алфавиттік  жазу  деп  аталатын  түр  (яғни,  әр  таңба  нақты  бір 
дыбысқа  сәйкес  келетін  сөзді  жазу  тәсілі)  Таяу  Шығыста  б.з.д.  II 
мыңжылдықтың ортасында пайда болды. Оның шығу тегі туралы аз 
мәлімет  бар,  ежелгі  алфавиттік  жазулар  өте  аз.  Тек  финикияшылар 
арқылы алфавиттік жазу гректерге жіберілгені нақты белгілі. Ежелгі 
грек  жазуларының  қарпі  қазіргі  жазудан  өте  ерекшеленеді,  оның 
барлық  сызықтары  бірдей  қалыңдықта  болады,  бірақ  әріптердің 
әртүрлі биіктіктерінің арқасында жазулар біркелкі болып көрінбейді. 
Әріптер,  қазіргі  сияқты,  екі  жол  арасында  жазылмай,  ортаңғы  жол 
бойымен  түзетілетін,  ал  үшбұрышты  және  дөңгелек  элементтердің 
ауысуы  ежелгі  грек  шрифтінің  қуатты  және  жылжымалы  болуын 
қамтамасыз етеді. 
Грек  әліпбиінен  (мүмкін,  этрусск  алфавитінің  көмегімен)  латын 
алфавиті пайда болды. Біздің заманымыздың дәуірінде дамытылған 
латын  әріпі  кейінірек  халықаралық  болды.  Заманауи  латын 
әліпбиінің  бас  әріптері  ертедегі  ғасырлардағы  ежелгі  Рим 
монументалды жазуларының қаріптерін дәл қайталайды (кіші әріптер 
кейінірек пайда болды). Рим қаріпінің көрнекті ескерткіштердің бірі 
Римдегі  Траян  бағанындағы  жазу  болып  саналады.  Қайта  өркендеу 
дәуірінде  бұл  жазба  мұқият  зерттеліп,  оның  негізде,  ескі  (немесе 
классикалық)  антиква  деп  аталатын  қаріптердің  бүкіл  отбасының 
негізін құрайтын бас әріптер жетілдірілген. 
Ежелгі  Рим  дәуірінде  алфавиттің  белгілерінде  жолдың  үстіне 
немесе  одан  төмен  шығатын  элементтер  болған  жоқ.  Қаріптің  бұл 
түрі,  әдетте,  маюскул  деп  аталады.  Ежелгі  Римде  қолданылған 
материалдарға байланысты қаріптердің алуан түрлері бар болды деп 
айтуға болады.  
 
 
          28 
   2.1. 

 
Олар папирусқа қамысты қаламұшпен, пергаментте – құстың, әдетте 
қаздың, қауырсынымен жазды. Қауырсынды ұштау әдісі уақыт өткен 
сайын  өзгеріп,  қаріптің  сипатына  әсер  етті.  Қалай  болғанда  да, 
қауырсын  жалпақ  болатын,  сондықтан  көлденеңге  қарағанда  тік 
сызықтар  қалың  болды.  Қолжазбалық  қаріптердің  бұл  ерекшелігі 
типографиялық  қаріптерге ауысты және қазіргі күнге дейін көптеген 
гарнитураларда сақталды. Монументалды жазбаларға ең жақын нәрсе 
-  күрделі  шаршы  хаты.  Тік  және  көлденең  сызықтар  арасындағы 
күшті  контрасттылық  -  жіңішкерек,  күрделі,  рустикалық.  Бірақ 
еңбкті  көп  қажетсінетін,  кітап  қаріптерінен  басқа,  күнделікті 
жазбаларға  жарайтын,  ұзын  ілмектері  бар,  түсініксіз,  бірге 
жазылатын  жылдамырақ  әдіс  бар  еді.  Қаріптің  бұл  түрі  курсив  деп 
аталады, мысалы, ол әдіспен балауыз жағылған ағаш тақтайшаларда 
жазатын. 
Рим  дәуірінде  пайда  болған,  кейінірек  ерте  орта  ғасырлардағы 
қолжазбаларға енген басқа да кітаптық жазбаның тағы бір түрі бар- 
унциал.  Ол  курсивтің  әсерінен,  кейбір  унциал  белгілерінде 
шығыңқы,  яғни  жол  сызықтарының  сыртына  шығатын,  элементтер 
пайда болды. Олар өте белсенді емес болды, бірақ олар осы хатқа бай 
және  күрделі  ырғақты  берді.  Папируста,  содан  кейін  пергаментде 
ерте  грек  қолжазбаларында  айқын  бөлінген  пластикалық  белгілері 
бар жазба стилі қалыптасты. Бұл IX ғасырға дейін Византияда болған 
грекше унциал немесе жазу болған. IX ғасырдың екінші жартысында 
Кирилл мен Мефодий грекшенің негізінде (грек монастырінде білім 
алғандықтан  таңқаларлық  емес)  X-ғасырда  Ресейге  тараған  және 
көне  орыс  тіліндегі  жазбаны  –  глаголицаны  ауыстырған  славяндық 
алфавит  жасайды.  Ежелгі  орыс  жазбаларына  кирилл  алфавитімен 
бірге грек жазуы да келді. 
VIII  -  IX  ғасырларда  латынша  жазудың  жаңа  түрі  пайда  болды, 
оның  сөздері  жақсы  көрінетін  кеңістіктермен  бөлінген  (ежелгі  рим 
жазуларындағыдай  нүктемен  емес)  және  көптеген  шығыңқы 
элементтер оқуды жеңілдетеді. Бұл түрдің қаріпі, сызықтың шетінен 
асып  кететін  шығыңқы  элементтері  бар,  минускул  деп  аталады. 
Бірінші  минускул  Каролингтер  француз  корольдік  әулетінің  кезінде 
пайда  болды,  сондықтан  ол  каролингтік  минускул  деп  аталады. 
Каролингтік  минускулдан  қазіргі  латын  алфавитінің  кіші  әріптері 
бастау алады. 
XI  ғасырдан  бері  Батыс  Еуропада  хаттың  жаңа  түрі  пайда 
болады,  ол  кейінірек  архитектура  сияқты  готикалық  деген  атқа  ие 
болды.  Готикалық  хаттарда  әріптер  бір-біріне  жақындап,  жоғары 
қарай қатты көтерілген. Алғашында әріптердің жақындатып жазылуы 
орынды  (пергамент  қағазды  қымбат  материал)  үнемдеу  деген 
ұмтылыспен  туындаған  болуы  мүмкін,  бірақ  бұл  қаріп  стилі  орта 
ғасырлардағы  талғамды  көрсетеді  және  архитектурада  готикалық 
стильмен жақсы үйлеседі. Готикалық қаріп XV ғасырға дейін  
еуропалық  қолжазба  кітабында  үстемдік  етіп,  одан  кейінгі  бірінші 
басылымға  ауысты,  ал  Германияда  бұл  шрифтің  соңғы  нұсқасы  – 
фрактура –XX ғасырдың бірінші жартысына дейін кеңінен  
29