Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет. 1.2. Бағыттарының баға беруге әсері: а - объектілердің 
көлемі; б - объектілердің пропорциясы 
оң  жағындағы  шеңбер  үлкенірек  болып  көрінеді,  себебі  көз  көрсеткілердің 
бойымен  қарайды  (1.2-сурет,  а).  Горизонтальдік  штрихтау  шаршыны 
горизонтальды  созылған  тіктөртбұрышқа  «айналдырады»,  ал  тігінен 
штрихтау - вертикальды ұзартылғанға (1.2-сурет, б). 
Объектілердің  өзара  орналасуы  жаңылыс  көруді  тудырады.  1.3  суреттегі 
сол  жақта  және  ортада,  тік  сызық  көлденең  сызықтан  ұзынырақ  көрінеді,  ал 
оң  жағында  -  керісінше.  Бұл  жағдайда  тік  және  көлденең  сегменттердің 
ұзындығын  ұлғайту  иллюзиясы  кесінділердің  бір-бірін  әр  түрлі  бөліктерге 
бөлетін  әсерімен  түсіндіріледі.  Егер  екі  кесінді  бір-бірімен  бірдей 
қашықтықта қиылысатын болса, онда ешқандай иллюзия болмайды (сурет 1.3, 
б). 
Кеңістік  толтырылғанына  немесе  толтырылмағанына  байланысты  түрлі 
жолдармен қабылданады. Толтырылған орын бос орынға қарағанда үлкенірек 
көрінеді.  Тұйықталмаған  пішін  тұйықталғанмен  салыстырғанда  үлкенірек 
көрінеді.  Ашық  шекаралардың  болуы  аймақты  ойша  үлкейтуге  мүмкіндік 
бермейді,  ал  шекаралардың  болмауы  қаралатын  объект  үлкен  аумақты  алып 
жатқан  иллюзиясын  жасайды.  Жарық  сәулелер  кеңею  әсерін  арттырады, 
сондықтан  ашық  түсті  объектілер  үлкенірек  көрінеді.  Қара  фондағы  ақ 
шеңбер  әрдайым  ақ  фондағы  қара  шеңберге  қарағанда  диаметрде  үлкенірек 
болып көрінеді 
 
Сурет. 1.3. Объектілердің өзара орналасуының олардың қабылдауына әсері: а - 
кесінділердің көлденең және тік орналасуы; б - кесінділердің қиылысы 
 
 
 
12  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.4 сурет. Фонның көрінетін өлшемдерге әсер етуі 
 
 (сур.  1.4).  Қара  және  ақ  жолақтардың  ені  бірдей  етіп  қабылдануы  талап 
етілсе, қара сәл кеңірек болуы керек. 
Жиі көру иллюзиялары толтыру немесе кірістіру арқылы жасалады. 1.5, а 
суреттегі  квадраттың  астыңғы  жағы,  жоғарғы  жағынан  ұзынырақ  көрінеді, 
1.4,  б  суреттегі  дұрыс  шеңбер  бұрмаланып  көрінеді.  Сызықтарды  салу  да 
бұрмалануды  тудырады  -  1.5,  в  суреттегі  көлбеу  сызықтар  бір-біріне 
параллель болып табылады. 
Егер  көлеңке  төменгі  жағынан  орналасқан  болса,  онда  нысанның  дөңес 
жері  бар  болып,  ал  үстіңгі  жағынан  орналасқан  болса,  ойысы  бар  болып 
көрінеді.  Бұл  иллюзия  жарық  көзі,  яғни  күн  немесе  шам  әрдайым  үстінде 
орналасу әдетінен пайда болады. Пайдаланушы интерфейстерді әзірлеушілер 
мен веб-дизайнерлер толығымен жалпақ экранда «түймелер» жасау үшін осы 
иллюзияны кеңінен пайдаланады. 
Сонымен,  сырттан  келген  суреттер  болмыс  деректер  ретінде 
қабылданбайды,  бар  ақпаратқа  сәйкес  түсіндіріледі.  Бұл  үшін  болжамалар 
(гипотезалар)  ұсынылады,  олардың  ішінен  ең  жақсы  таңдалады.  Дегенмен, 
кейде  бірдей  мүмкін  болжамдар  бар.  Мысалы,  1.6  суреттегі  текшедегі 
штрихталған  қыры.  қысқа  қашықтықты  немесе  ұзын  болуы  мүмкін.  Кейде 
фигураны фоннан біркелкі ажырата алу мүмкін емес болады. 
 
 
 
Сурет. 1.5. Бұрмалаушылықтар: a - штрихтау; б - кірістіру; c - пішіндрді енгізу 
 
 
 
 
 
                                                                                                                          13
 
 

 
 
 
 
 
 
 
                   Әдетте, сурет ретінде айқын контуры бар  
сурет қабылданады, кішкентай, жарқын түсте,  
                           ерекше нысаны бар.  
 
             Шынайы қоршаған кеңістікті бағалауда  адам өзінің дене құрылымына  
(мысалы,  пропорцияларды  қабылдауда)  және  қозғалыс  әдісіне  байланысты 
қабылдайды, яғни, тік жүру. Сондықтан тік және көлденең сызықтар, сондай-
ақ  тік  бұрыштар  жақсы  қабылданады.  Бұл  осьтерден  шағын  ауытқулар, 
керісінше, немқұрайлылық ретінде қабылданады және «жаман» бұрыштар деп 
аталады  (1.7  сурет),  бұдан  дизайнер  әр  түрлі  жолмен  аулақ  болуға  тиіс. 
Қабылдаудың осы ерекшелігіне байланысты бұрыштарды 15, 30 °, 45 °, 60 °, 
90 ° градуста пайдалану дұрыс. 
Қабылдау  қасиеттерінің  бірі  -  геометризация  деп  аталатын,  яғни  күрделі 
пішінді  қарапайым  геометриялық  фигураларға  ыдырату  үрдісі.  Тиісінше, 
адамдар  қарапайым,  таныс  геометриялық  фигуралардан  тұратын  күрделі 
форманы оңай қабылдайды (және есте сақтайды). Бұл қасиет логотиптер мен 
тауарлық белгілердің таралуына әсер етті. 
Өз  бетінше  геометриялық  фигуралар  адаммен  эмоциялық  жағынан 
қабылданады  және  белгілі  бір  ассоциативтік  байланыстарын  тудырады. 
Алғашқы  рет  эмоционалдық  жағдайды  әртүрлі  желілер  мен  геометриялық 
фигуралар  арқылы  жіберу  мүмкіндіктері  XIX  және  XX  ғасырдың  басында 
талқыланды.  Бұл  салада  көптеген  белгілі  суретшілер  В.Кандинский, 
К.Малевич,  Е.Лисицкий  көп  нәрсе  істеді.  В.  Кандинскийдің  «Мәдениетте 
рухани  туралы»  (Санкт-Петербург,  1911)  және  «Нүкте,  сызық,  жазықтық» 
(Мюнхен,  1926)  шығармалары  осы  күнге  дейін  дизайнерлер  үшін  өзінше 
хрестоматия болып табылады. 
 
 
Сурет. 1.7. «Жаман» бұрыштар: 
a - көлденең осьтен төмен «нашар» бұрышы; б - көлденең осьтен жоғары «жаман» 
бұрышы; c - тік осьтің оң жағындағы «жаман» бұрышы 
 
 
 
14  
Сур. 1.6. Пішінді қабылдаудың көпмәнділігі