Оқулық баспа Философия тарихы Болмыс ілімі (Онтология) Эпистемология

Аристотель алғашқы материя қанша енжар, сапасыз, сансыз т.с.с. болғанымен, дегенмен оның жылылық, суықтық, құрғақтық пен дымқылдығы бар. Ал олардың бір-бірімен жұп-жұп болып қосылуы Дүниенің негізінде жатқан төрт стихияны тудырады: жылы мен құрғақ - отты, жылы мен дымқыл - ауаны, суық пен дымқыл — суды, суық пен құрғақ — жерді.

От пен ауа жеңілірек болғаннан кейін, Дүниенің шекарасына, ал жер мен су ортасына қарай жылжиды. Сондықтан оттың жалыны, жылы ауа жоғарыға көтеріліп кетеді, ал су төменге қарай ағады, ауаға лақтырылған жер қайтадан төменге түседі.

«Ай астындағы Дүние» осы төрт стихиядан құралады. Егер Демокрит, я болмаса Анаксагор заттарды ұсақ бөлшектердің бір-бірімен араласуының негізінде пайда болады десе, Аристотель олар бір-бірімен сіңісіп кетеді деген пікір айтады, яғни затты біртұтас нәрсе ретінде оның құрамдас бөлшектеріне теңеуге болмайтынын көрсетеді.

Сонымен дүниеге келген заттардың формасы болғаннан кейін олар өзінің ішкі мақсатына лайықты өзгеріске, қозғалысқа түседі. Аристотель қозғалыстың төрт түрін көрсетеді:

Пайда болу мен кұру.

Сапалық өзгерістер, яғни заттардың қасиеттерінің өзгеруі.

Сандық өзгерістер, яғни заттың үлкеюі мен кішірейуі.

Орын ауыстыру.

Бірінші қозғалыс түріне келер болсақ, бірдеңе дүниеге белгілі бір мүмкіндіктің іске асуы арқылы келеді. Олай болса, пайда болу дегеніміз бір нәрсенің құруына, кұру басқа бір нәрсенің Дүниеге келуіне әкеледі.

Қозғалыс белгілі бір кеңістікті талап етеді және уақыттың шеңберінде болады. Аристотель кеңістікті заттың алатын орны ретінде түсінеді, ол Демокриттің көзқарасына бүл мәселе бойынша қарсы келеді.

Уакыт - қозғалыстың саны. Санды есептейтін адамның жан дүниесі ғана. Олай болса, ол - жан дүниенің қасиеті ғана. Шын дүниеде тек қозғалыс қана бар.

Енді тіршілік әлеміне келер болсак, Аристотель оған материя және форма тұрғысынан қарайды. Тірінің денесі материядан тұрса, жаны формадан тұрады. Тіршіліктің жаны оның ішкі энтеле-хиясынан қүрайды да, белгілі бір мақсатка лайықты етіп қозғалтып дамытады.

Дүниедегі тіршілік негізінен үшке бөлінгеннен кейін, Аристотель жанды да үшке бөледі:

Өсіп-өнетін жан (өсімдіктер әлеміне тән). ; Сезінетінжан(жануарларәлеміне тән).

Ойлайтын жан (адамдарға тән).

Адамның орны тіршілік әлемінде - ерекше. Ол - ақыл-ойдың иесі. Сондықтан оның жан дүниесі, дене құрылымы да өзгеше. Ол тік жүреді, еңбек етіп, сөйлей алады т.с.с. Адам түйсіктері арқылы заттардың формасын кабылдай алады, барлық түйсіктер бір-бірімен байланысқа түсіп, затты біртұтас құбылыс ретінде қабылдауға мүмкіндік береді.

Адам ақыл-ой арқылы сезімдік кейіптерді қабылдап, шығармашылық жолмен игереді. Олай болса, ол қабылдайтын ақыл-ойға және шығармашылық ақыл-ойға бөлінеді. Соңғыны Аристотель «әрекетті ақыл-ой» дейді. Оның қайнар көзі - «форманың формасы» - Құдайда.

Көп адамдар өмірдің мәнін ләззат алумен теңестіреді. Ол, шынына келгенде, - құлдың арманы;

Екіншілер сый-сияпатқа бөленіп, даңқты армандайды, олардың бәрі де басқа біреулердің ықпалымен байланысты, бүгін бар, ертең жоқ;