254
мен құндылығын ауытқи отырып, деректерді қайта өңдеу мен
жеткізу құралдарының өткізу қабілеті мен табиғи шуылдарды жою
тұрғысынан зерттейді.
Екінші, семантика – ақпараттың мазмұны мен оның көріну
формасын зерттейді.
Үшіншісі, прагматика – ақпараттың пайдалылығы мен
тиімділігін зерттеумен байланысты түрі.
Өндірісті басқару ақпараттың жоғарыда көрсетілген жақтар
бойынша талдағанда, ол мазмұндылық (семантикалық) және
ұйымдық (прагматикалық) белгілер бойынша топқа бөлінеді.
Мазмұндық белгілер ақпаратты былай бөледі:
- бейнеленетін объектілер бойынша (халық, еңбек ресурстары,
табиғи ресурстар, өндіріс құрал-жабдықтары, өнім және қызмет
көрсету, ақша қаражаттары және т.б.);
- ұдайы өндіріс сатылары мен процестері бойынша (өндіріс,
айналым, бөлу, тұтыну туралы ақпарат);
- халық шаруашылығының салалары бойынша (өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, транспорт, құрылыс және басқалары).
Мазмұндылық
белгілері
ақпаратта
бейнеленілетін
технологиялық, экономикалық, әлеуметтік және т.б. қатынастардың
түрі бойынша оны бөлетін маңызды белгі де жатады.
Өндірістің әр түрлі факторларының арасындағы техникалық,
технологиялық қатынастарды қоғамның өндіргіш күштерінің
элементтері ретінде бейнелейтін ақпаратты техникалық-
технологиялық деп атауға болады.
Қоғамдық өнімді өндіру, бөлу және тұтыну жөніндегі адамдар
арасындағы қатынастарды, яғни экономикалық қатынастарды
бейнелейтін ақпарат – экономикалық ақпарат болып табылады.
Әлеуметтік ақпарат – қоғамдық қондырма шеңберінде
адамдар арасында қалыптасатын экономикалық емес әлеуметтік
қатынастарды бейнелейді.
Ұйымдастыру тұрғысынан алып қарағанда, ақпарат жүйеге
келтірілген және жүйеге келтірілмеген немесе жүйеленген және
жүйеленбеген (ықтимал) болып бөлінеді.
Жүйеге келтірілген ақпарат дегеніміз көрсеткіштердің құралы,
хабардың бағыттылығы, дүркінділігі мен мерзімдері, ұсынылу
қалыптары (бірыңғайланған қалыпында құжатталынатын) бойынша
адамға күні бұрын белгіленген мазмұн мен тәртіп бойынша,
255
келісілген мерзім мен айтылған уақытқа түсіп тұрады.
Жүйеленген ақпаратқа жататындар: бекітілген статистикалық
есеп, өндіріс жұмыстарының барысы туралы, ресурстардың
жұмсалуы, т.б. туралы күнделікті (оперативті) ақпарат.
Жүйеге келтірілмеген ақпарат – бұл сипаттамалар бойынша
толықтай немесе ішінара тәртіптелмеген болады. Бұл, әдетте ауық-
ауық түрде түсетін ақпарат. Мысалы, төтенше оқиғалар жөніндегі
ақпарат.
Басқару үрдісінде, құжатталынған және құжатталынбаған
ақпарат деп бөлінеді.
Құжатталынған ақпарат – есептер, анықтамалар, мәжіліс
хаттамалары, баяндау жазбалары, хаттар, қаулылар, жоспарлау,
бұйрықтар, жөн сілтеулік нұсқаулар және т.б. түрінде болады.
Құжатталынбаған ақпарат – бұл көбіне телефон арқылы, жеке
әңгімелесуде, кеңесте, т.б. ауызша түрде берілген ақпарат. Бұл бөлу
ақпаратты жүйеге келтірілген және жүйеге келтірілмеген түрлеріне
бөлумен байланысты, бірақ онымен бірдей емес. Жүйеге келтірілген
ақпараттың барлығы да құжатталынады, ал жүйеге келтірілмеген
ақпарат ішінара құжатталынады.
Белгілі бір басқару органына қатысы бойынша ақпарат сыртқы
және ішкі болып бөлінеді, ал сыртқысы өз кезегінде кіретін (кіруші)
және шығатын (шығушы) ақпаратқа бөлінеді.
Ақпарат бағыты бойынша бір дәрежедегі органдарды
байланыстырушы, ақпараттың көлденең толқындарына және
әр түрлі дәрежеден органдарды байланыстырушы тік (жоғары
көтерілуші және төмен түсуші) тасқындарына бөлінеді. Жоғары
көтерілуші тасқындар – бұл бағынушы органдардан кіретін
ақпарат пен жоғары ұйымдарға жіберілетіні – шығатын ақпарат.
Төмен түсуші тасқындар – бұл жоғары органдардан түсетін кіру
ақпараты мен бағынатын ұйымдарға жіберілетін шығу ақпараты.
Басқару қызметінің қандай түрі ақпаратты құрайтынына
байланысты оның бөлінуінің де маңызы бар. Осы белгі бойынша
жоспарлау үрдісінде құрылатын жоспарлық ақпарат, мөлшерлеу
негізінде – нормативтік, есеп алу негізінде – есептеу, бақылау және
т.б. ақпараттарға бөлінеді.
Өндірісті басқару үрдісінде пайдаланылатын ақпаратты оқып
үйренген кезде, оны алу және жұмсау тұрғысынан қарағанда үш ірі
топқа бөлуге болады.
256
Ғылыми-зерттеу үрдісінде әр түрлі техникалық қондырғылар
конструкциясына және технологиялық үрдістерді ұйымдастыруға
қолданылатын техникалық шешімдер нәтижесінде алынатын
ақпарат. Мұндай ақпарат ғылыми және техникалық әдебиетте,
патенттерде, жобалау – конструкторлық және технологиялық құжат
жүргізуде кездеседі. Оны ғылыми- техникалық ақпарат деп атайды.
Басқару үрдісінде тікелей алынатын ақпарат. Оған жоспарлар
жобаларында және әр түрлі мерзімдерге бекітілген жоспарларда,
материалдық ресурстарға берілген тапсырыстарда шаруашылық
шарттарды, ресми жарлық беру құжаттарында және тағы басқаларда
болатын жоспарлық, нормативтік және басқа ақпарат жатады. Мұны
басқару ақпараты деп атауға болады.
Өндіріс үрдісінде болып өткен фактілер мен оқиғалар, әлеуметтік-
экономикалық және өндірістік-шаруашылық үрдістерінің шын
мәніндегі жағдайы мен дамуы туралы ақпарат. Халық шаруашылығын
басқару жүйесінде ол кері байланыс ақпаратының рөлін атқарады.
Бұл ақпаратты есептеу - статистикалық ақпараты деп атайды.
Басқарудың ақпараттық жағын білу басшыға ақпарат жүйесі
дегеніміз не екенін және оны жасау үшін қандай мәселелерді шешу
керектігін анықтауға көмектеседі.
Ақпарат жүйелері дегеніміз – бұл деректерді жинау, өңдеу,
сақтау және жеткізу мақсатында, олардың толық, дәл және дер
кезінде болуын есепке ала отырып, басқару органдарының жеткілікті
түрде өткізгіштік қабілетін; деректердің өтуі мен пайдалануының
барлық буындарында оларды бір жақты түсіну; әр түрлі деректердің
маңыздылығын дұрыс бағалауды; оларға қойылатын талаптарды
анықтауды және басқарудың ұйымдық құрылымының барлық
деңгейіндегі басшылар үшін оларды тиісті іріктеуді қамтамасыз
ететін құралдар мен әдістердің жиынтығы.
Ақпараттың болуы ғана әлі қанағаттандырарлық ақпарат
жүйесін алу болып есептемейді. Белгілі бір күйдегі ақпарат жүйесі
кез келген басқару органында бар. Бірақ, егер басшы оның күйін
бағалап, жүйені жетілдіру үшін шаралар қолданғысы келсе, онда
ол ақпарат жүйесінің жұмысында қателіктер жоқ па, әуелі соны
тексеруі керек. Ол қателіктерді ең алдымен мына төмендегі белгілер
көрсетеді:
а) басқару міндеттерін негізделген түрде шешу үшін қажетті
ақпараттың жеткіліксіздігі, алынатын деректердің анық еместігі
Достарыңызбен бөлісу: | 
