3. Гэлбрейт Дж. К. Новое индустриальное общество. М.: Про
гресс. 1969 г.
4. Жатканбаев Е.Б. Основы формирования смешанной эконо
мики. Алма- Ата. 1992 г. Гл. 2. § 2.3.
5. Елемесов Р.Е., Жатканбаев Е.Б. Государство и нарық. Алма
ты: Қаржы - қаражат. 1997 Гл. 4.
6. Бибатырова И.А., Сагындыкова Г.К. Государственное регу
лирование национальной экономики. Алматы. 2008 г. Гл. 3.
§3. 2. и 3.3.
55
4. ЭКОНОМИКАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСКЕ ТИГІЗЕТІН ЫҚПАЛЫ.
4.1. Мемлекеттік экономика секторын қалыптастыру.
Әртүрлі елдерде мемлекеттік қызмет бірнеше жағдайларда
жүзеге асырылады. АҚШ пен РФ-да федералдық, аймақтық және
жергілікті деңгейлерде іске асырылады. Қазақстандареспубликалық
жэне жергілікті деңгейлерде іске асырылады. Барлық үкіметтер
ұлттық қорғаныс, пошта, ақша шығару, аймақтар аралық сауда мен
халықаралық сауданы реттеу үшін жауапкершілікте болады. Штат-
тар мен жергілікті билік органдарының құзырына, білім беру, игілік,
полиция, өрт қызметі, жергілікті сипаттағы қызмет көрсетулер-
мен қамтамасыз ету енеді. АҚШ Конституциясында федералдық
үкіметке айқын қарата белгіленбеген құқықтар штаттардың жэне
халықтың күзырында қалады деп жазылған, бұл дэл аражігін ажы-
рату қиын болғандықтан бұларды түрліше түсідіруге жол береді.
Сондай-ақ Қазақстанда ұлттық қорғаныс, пошта, телефон
байланысы, теміржол тасымалы мен тағы да басқалары үшін
Үкімет жауапты. Білім беру, әлеуметтік мәселелер, төтенше жағ-
дайлардағы мәселелер мен бірқатар басқа мәселелер бойынша
үкімет те, жергілікті билік органдары да жауапты. Осылармен
қатар мемлекет қүрған мемлекеттік мекемелер бар, бірақ олар
өздерінің әрекеттерін іске асырғанда жекеменшік кэсіпорынның
принциптерін және ережелерін басшылыққа алады. Мемлекет
негізгі, бірақ компанияның жалғыз акционері немесе ол компания
акционерлерінің бірі жэне т.с.с. кэсіпорындар мен мекемелер де бо
лады.
Басқару үшін мемлекеттік институттарға жауапты адамдар
тағайындалады жэне олар мемлекеттік қызметке шенеуніктерді
конкурстық негізде таңдап алады. Жекеменшік кэсіпорындарды
басқару үшін жауапты адамдарды акционерлер сайлайды. Осылай-
ша, мемлекеттік жэне жекеменшік институттар арасындағы бірінші
айырмашылық, біріншілері жоғары тұрған басшыларды тағайындау
мен конкурсының нәтижесі болса, екіншілерін, институт олардың
меншігінде болатын құрылтайшылар сайлайды.
56
Олардың арасындағы екінші айырмашылық мемлекеттің мем-
лекеттік биліктің мэнінен туындайтын белгілі бір құқықтарға ие
болуында, ал жекеменшік мекемелерде оның болмауында. Мемле-
кет өзіне тиесілі құқықтарымен халықты, институттарды қандай
да бір міндеттерді атқаруға (эскерде қызмет етуге, салық төлеуге,
белгіленген ережелерді бұзғаны жэне т.б. үшін айыппұл төлеуге)
мәжбүрлейді. Жекеменшік институттар элдекімдерді қандай да бір
жұмысты орындауға немесе қызмет көрсетуге мәжбүрлей алмайды.
Олар оны тек ерікті негізде немесе ақылы жалдау түрінде жасайды.
Мемлекет қоғамдық жэне жекеменшік тауарлар өндірісіне қа-
тысады. Осы үдерістегі мемлекеттің реттегіш рөлі мемлекеттік
кэсіпорындарда тауарлар өндіру мен қызмет көрсетулер арқылы
өндірістің шынайы шығынына негізделген нақты бағаларды
қоюымен немесе жаңа жабдықтарды орната отырып, кәсіпкерлік
қүрылымдарды жаңа өндіріс құралдарын сатып алуға мәжбүрлеуден
көрініс табады. Осындай тәсілдермен кәсіпкерлерге қоғамдық
өндірістің барлық деңгейлерінде ықпал жасау іске асырылады. Тек
тауарларды ұсынуға ғана емес, бағаға да, осыған сәйкес сұранысқа
да ықпал ету жүреді. Мемлекет мемлекет пен халық қажеттілігі
үшін тауарлар мен қызмет көрсетулерді жеткізіп беруге жекеменшік
фирмалармен келісімшарт жасасады. АҚШ-та мемлекеттік сек
тор ¥ІӨ -ге шаққандағы тауарлары мен қызмет көрсетулердің 12%,
ал жекеменшік сектор - 88% өндіреді. Жекеменшік сектор ¥ІӨ -ге
шаққандағы тауарлар мен қызметтің 80%, ал мемлекеттік сектор -
20% алады жэне төлейді.
Қазақстандағы меншік формаларының көп түрлілігі жеке мен-
шік қолына 39 мыңнан астам объект, акционерлік қоғамдардың
мемлекеттік акциялары мен 326 мыңнан астам мүлкіктік кешендер,
сондай-ақ жылжымайтын мүлік нысандары, аяқталмаған күрылыс
нысандары мен т.б. 1991 жылмен 2006 жылдар аралығында кезеңде
қалыптасты. Осы кездегі жекешелендіруден түскен кірістер 350
миллиард теңгені құрады, бұл сатылған дүниелердің шынайы
құнына шендесе алмайды әрине.
Салық Кодексіне енгізілген «Жер қойнауы мен жер қойнауын
пайдалану» Заңы деп аталатын соңғы түзетулер, қоршаған орта ту-
ралы заңнама шетел инвесторларына қатысты шарттарды қатайтып
ғана қойған жоқ, мемлекеттің реттегіш рөлін де күшейтті. Енді
мемлекет эрбір жаңа жоба үлесінің жартысын иемденуге құқылы
57
жэне екінші нарықта 2 жыл бойына жер қойнауын пайдалануға ли-
цензияны сатуға тыйым салынған, «қазақстандың қатыстылықты»
жасау жөніндегі жэне т.б. талаптар барлық формалары бойынша
орындалуға міндетті.
Мына жағдайлар:
- егер нысандарды жекешелендіру қолданыстағы заңнаманы
елеулі бұзушылықпен жүргізілгенде;
- егер нысандарды мемлекет тиісті адамдарға себепсіз төмен
бағамен сатқанда;
- егер нысандарды иеленушілер келісімшарттарда белгіленген
міндеттемелерді орындамайтын болғанда, мемлекеттің бұрын
инвесторларға берген активтерді қайтарып алуға дейін баруға
қүқылы болуы мемелекеттік меншік пен оның экономикаға
ықпалының маңызды рөлін көрсетеді.
Мемлекеттік сектор жекеменшік тауарлар арасынан нені
өндіреді? АҚШ-та мемлекет федералдық деңгейде жекеменшік
тауарларын өндіретін алты негізгі сала бар. Ол пошта қызметі,
электр, темір жол (Амтрак жэне Конрэйл), сақтандыру (мем
лекет арнайы бағдарламаларға қатысады - өмірді, еңбекке
жарамсыздықты, жұмыссыздықты, банк салымдарын, несиелерді
жэне т.б. сақтандыру). Барлық мемлекеттерде банк саласын белсенді
реттейтін жэне бақылайтын орталық банк бар, өйткені ол жағдайы
инфляцияның, жұмыссыздықтың, төлем тепе-теңдігінің деңгейіне
ықпал ететін ақшаның ұсынылуына, несиенің қол жетімді болуы-
на, пайыздық ставкалардың деңгейіне жауапты болады. Алтыншы
- ол жерді жэне пайдалы қазбаларды басқару. АҚШ Үкіметі жердің
32% иеленеді. Қазақстанда Конститутция бойынша жер мен оның
қойнаулары мемлекеттің меншігінде болады жэне заңмен эрі ере-
желермен бекітілген шектерде ғана жеке меншіктің қолында болуы
мүмкін деп жазылған.
Қазіргі жағдайда жерге деген меншік - мемлекеттік меншік
нысандары. Мемлекет орасан зор жылжитын жэне жылжымайтын
мүлікке, қуатты қаржылық ресурсқа иелік етеді, осының арқасында
елдің білім беру жэне ғылыми-зерттеу потенциалын үстап тұрады,
елдегі жетекші жэне орнықты жүмыс беруші ретінде танылады.
Мемлекеттік меншік қүрылымына елдің орман, су байлықтарын
қорғау, пайдалы қазбаларды жэне басқа ресурстарды өндіру
58
Достарыңызбен бөлісу: |
