дамуына алып келеді. Мемлекеттік меншіктің болуы мемлекеттік
тапсырыс, қазақстандық құрамдас сияқты үдерістер арқылы шаруа-
шылық жүргізудің басқа формаларына ықпал етеді.
Мемлекеттік реттеуге жататын проблемалардың көптүрлілігі
адамның шаруашылық жүргізуінің көптүрлілігінен, қазіргі ғылыми-
техникалық ойдың, гуманитарлық ғылымның мемлекетке жүктейтін
міндеттерінен туындайды. Қазіргі заманғы ғылым бір адам ойының
өнімі емес, көп жағдайда идея бір адамның қиялында туындайды,
ал оны ойларын бір мүддеге біріккен ұжым жүзеге асырады.
Гуманитарлық ғылымда адам капиталы, адам дамуы сияқты
жаңа үғымдар, жаңа қырынан келу пайда болып, ол қазіргі әлемдегі
барлық мемлекеттердің дамыған жэне дамушы елдер деп бөлінуі-
не әкеп соғып, бүл әлемдік қауымдастықта ғана емес, жекелеген
елдердің өз ішінде де жаңаша қарым-қатынастарды туындатты.
Шаруашылық қарым-қатынастарына жаңа басымдықтар, адамдар
арасындағы қарым-қатынастар жетістіктерінің жаңа өлшемдері
мен мемлекеттік басқару жүйесінің, белгілі бір мемлекеттегі адам
жайының жаңаша бағалануы пайда болды. Мұның бэрі «мемлекет-
үй шаруасы-адам» қарым-қатынастар жүйесінде басқаша қырынан
келуді қажет етеді. Сондықтан біздіңше, ғылыми-техникалық
прогресті мемлекеттік реттеу қоғамдағы өмірлік маңызы бар үдеріс
болады.
Қазақстан үшін аймақтар дамуының мәселелерін мемлекеттік
реттеудің маңыздылығын ескере отырып, біз бұл мәселені қа-
растырылып отырған пәндегі оқу жоспарына бөлінген он бес та-
қырыпқа кіргізуді қажет деп санадық. Бүл проблематиканың маңыз-
дылығы - барлық шаруашылық үдерістер, барлық экономикалық
қарым-қатынастардың жүргілікті жерде жүретіндігінде. Сондықтан
мемлекеттің дамуы мен гүлденуі тұрғысынан алғанда орталық билік
органдарының жергілікті билік органдарымен ара-қатынасы аса
маңызды болып саналады. Біреулер байлықта, біреулер жоқшылық
пен аштықта өмір сүретін болса, ол дамыған қоғам бола алмайды.
Олар қайда болмасын жэне аймақ қаншалықты табиғи байлыққа
ие болмасын қоғам жергілікті жерде барлық адамның дамуына
мүмкіндік беруге міндетті.
Қазақстан үшін бізге, Кеңес Одағынан мүраға қалған қолдан
жасалған (Семей полигоны мен басқа) жэне табиғи катаклизмалар
(Арал теңізі), адамның шаруашылық жүргізу салдарынан пайда бо-
латын экологиялық ауыртпашылықтарды шешу (Батыс Қазақстан,
5
Алматы, Өскемен қалаларының ауа бассеиіні) маңызды болып та-
былады. Экологиялық мәселелер, оның ішіне Қазақстан да кіретін
дамушы елдерде жиірек пайда болатындықтан, біз бұл мәселелер
дінесиелер курстары үшін бөлінген тақырыптар аясында қарау
қажет деп таптық.
Мемлекеттік реттеу тақырыбы едэуір ауқымды және эконо-
миканың қандай бір күйі мен шаруашылық үдерісіндегі адам пози-
циясына қарай олардың барлығы да маңызды. ¥лтты қ қауіпсіздік
тұрғысынан алғанда әскери-өнеркәсіп кешені мен космос қызметін-
де мемлекеттік реттеу аса көкейкесті мәселе. Қоғамның әлеуметтік
дамуы тұрғысынан алғанда мемлекет аса үлкен қүрылыстар мен
басқа да шаруашылық күрылымдары қажет болатын мәдениет пен
спорт мәселелеріне көңіл бөлуі қажет. Олардың қызмет етуі мен да
муы үшін ірі ақшалай жэне басқа да салымдар керек. Сондықтан
мемлекеттің қолдауынсыз қоғамдық өмірдің аталған жақтарының
дамуы мүмкін емес.
Қазіргі заманғы «Экономиканы мемлекеттік реттеу» курсы
аясында мемлекеттік қызметтің барлық бағыттары өзінің толық
әзірленуіне ие болған жоқ. Қазіргі заманғы экономикалык ғы-
лымның қарастырып отырған бағыты әлі де болса, әзірлену ба-
ғытында. Оның үстіне, көптеген экономист-ғалымдар, дамыған
мемлекеттердің көптеген саяси, мемлекеттік билік басшылары
да экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызы мен рөлін, нақты
экономикалық өмірдің көптеген қырларын да көзге ілмеуде.
Несиелік оқыту жүйесі жағдайында оқудың эр түрлері бойын-
ша студенттердің өз бетінше дайындалуы үшін материалдардың кең
таңдауын айғақтайтын әртүрлі оқу күралдарын ұсыну қажет.
Жоғарыда аталғандардан бастау ала отырып, біз мэтіндік бө-
лімде жаңаша қазақстандық материалдарды беруге тырыстық.
Осы материалдарға орай, біз қандай да бір ұғымдарды, реттеу тә-
сілдерін, эртүрлі экономикалық, қүқықтық, әкімшілік жэне ұйым-
дастыру тәсілдерін пайдалану механизмін жэне мемлекеттік реттеу
тетігін сипаттауға тырыстық.
Студенттердің өз бетінше жүмыс істеуі үшін міндетті және
қосымша әдебиеттердің тізімін, өз бетінше дайындалу сүрақтарын,
сұрақтар мен жаттығулардың тізімін дайындадық. Оқулықтың
соңында алған білімін өз бетінше тексеруге арналған тестілер
келтірдік.
Е. Б. Ж атқанбаев
6
1. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеу:
теориялық аспектісі.
Мемлекет экономикалық және саяси жүйенің негізгі институты
болып табылады, ол адамдардың бірлескен қызметі мен олардың
өзара қарым-қатынасын ұйымдастырады, бағыттайды жэне ба-
қылайды. Басқа субъектілерге қатысты мемлекеттің шаруашылық
жүргізетін агенттері арасында оған ерекше орын алуға мүмкін-
дік беретін белгілі бір статусқа ие болуы. Біріншіден, ол сувере
нитет, яғни мемлекеттік биліктің ел ішіндегі басымдығы мен оың
сыртындағы тәуелсіздігі. Екіншіден, бүкіл халықтың орындауы
үшін міндетті заңдар мен қүқықтық актілерді шығаруға монополи-
ялы құқығы. Үшіншіден, халық пен кәсіпкерлік сектордан салықтар
мен жиналымдар жинауға монополиялық құқығы. Төртіншіден,
экономикалық қарым-қатынастарды реттеу қүқығы.
Соңғысы аяқ астынан пайда болмаған. Мемлекеттік органдар
бұрында жер меншігін қорғау, сыртқы жэне ішкі экономикалық
мүдделерді қорғау сияқты т.б. үшін салық заңдарын жасау жолда-
рымен кэсіпкерлердің экономикалық қарым-қатынастарына қол
сұғатын. Мемлекет ситуацияға (соғыстар, эпидемиялар, аштық жэ
не т.б.) орай экономикалық үдерістерге қажетінше ауқымды түрде
араласатын. Бірақ мемлекеттің экономиканы реттеу үдерісі бір-
тіндеп объективті қажетті құбылысқа айналады. Бұл техниканың
жэне өндіріс технологиясының барлық даму сипатынан туындаған.
Техниканың дамуы мұнайды, газды, көмірді жэне басқа да табиғи
элементтерді кеңінен пайдалануды туындатты. Жаңа кәсіпорын-
дар, өндірістің жэне қызмет көрсетудің жаңа түрлері пайда бол-
ды. Дэстүрлі ауылшарушық өндірісіндегі өсімдік шаруашылығы
мен мал шаруашылығы саласының ішінде капитал мен еңбекті
қажет ететін жаңа салалар пайда болды. Мұның бэрі де, қоғамдық
өндіріс салалары мен аяларының белгілі бір дәрежеде бірлесе
әрекет етуін талап етті. Тауарлық қатынастарда жаңа экономикалық
қатынастар, дәлірек айтқанда, шаруашылық үдерістеріндегі қарым-
7
Достарыңызбен бөлісу: |
