60
Жұмысты орындау шеберлігі (тəжірибе
жүзінде)
Ғылым(адам білімнің аумағы)
Функция (қызмет түрі)
Басқару
Үрдіс
Кəсіпорынды басқаратын адамдар
Басқару органдары мен құрылғылары
Менеджмент
1сурет. Басқару мен менеджменттің мағынасы мен рөльдерін анықтауға
арналған тəсілдер
Қазақстандағы басқару ерекшеліктері.
Біздің еліміз жоспар экономикасынан -нарық экономикасына бұрылуы,
басқарудың жаңа парадигмасың жасауың талап етті.
Елімізде жүзеге асырылып жатқан экономикалық реформалар
Қазақстандық
халық шаруашылығын дүние жүзілік экономикасына
интеграцияландыруына жəне өзінің тиісті орнына ие болуына мүмкіндік берді
екі негізгі шартты сақтау көмегімен:
1. Реформалар негізіне дүние жүзілік экономикалық бірлестігінде
пайдаланылатын принциптер мен механизмдер орналастыру қажет;
2. Елдің дамуын құрастырып жатқан, қазіргі даму мен қазіргі елдің
экономикалық жағдайын, ұлттық мəдениет пен тұрғындардың тəртіп
мінездемелерің, өзгерту кезенің ұзақтығын жəне басқа да факторлар мен
жағдайларды, реформаны жүргізгенде есепке алу қажет.
Негізгі анықтамалар. «Басқару» мағынасының түрлі мағыналылығына
орай оның көптеген анықтамалары бар.
Басқаруды интеграциялық үрдіс ретінде анықтауға болады, оның
көмегімен кəсіби шеберлігі жоғары мамандар ұйымдарды құрастырады да
оларды басқарады, мақсат қою жəне соған жету тəсілдерің қарастыру арқылы.
Менеджмент ақпараттық көзқарас жағынан алсақ ол дүние жүзінің ең
жақсы кəсіпорының тəжірибесі жинақтап қорытындырыланған, жүйеге
келтірілген теориялық жəне тəжірибелік жиынтығы, онда əлеуметтік
ғылымдардан (мысалы, ұйымдар социология, психология, микроэкономика,
информатика, кибернетика) алынған əдістер мен нəтижелерін пайдаланылады.
Питер Друкер менеджментті (басқару) тəжірибелік пəн аумағы деп
есептейді, ғылымға, мысалы, медицинадай жатпайтын. Мұндай көзқарас
келесі түрдегі анықтамаға сілтейді:
Менеджмент (басқару) — нарық жагдайында қандай да бір пайдалы
үрдісті ұйымдастыруға көмектесетін ережелер мен тəсілдер жиынтығы .
Менеджментті тəуелсіз бөлімдерге бөлуге болмайды, өйткені, олардың
əрбіреуінен қалғандары енеді, соның өзінде пəн ретінде менеджмент мағынасы
61
элементтер, классификациялар мен проблемалар, бір-бірімен байланысты жəне
бір-біріне өтіп кетеді.
Негізгі жүйе тəсіл жағдайларынан кəсіпорынның əрекетің талдауына
белгілеу болады:
1) жүйе қасиеттері элемент қасиеттерының жай сомасы
болмайды;
2) жүйе қасиеттері элемент қасиеттеріне тəуелді болады;
Кəсіпорынды жүйе ретінде қарастыру үшін ең маңызды болады іскер
ортасының түсінігі. Ішкі ортасынаң жəне сыртқы қоршаунаң алынған
элементтері, объектлердің жиынтықтары кəсіпорындардың іскер ортасының
түсінігі болады.
Сыртқы орта тіке ықпал жасамайтың сфера, жəне олар өзгермелі
жиынтықтары ретінде кəсіпорын шегінен тысқары болып мінездемелінеді.
Кəсіпорын өндіріс əрекет арқылы байланыс ұйымдарды сыртқы орта деп
есептеуге болады: тұтұнушыларды, қамтамасыз етушілерді, акционерлерді,
несиеге берушілерді, бəсекешілерді, сауда ұйымдарды, үкімет ұйымдарды жəне
т.б. Сонымен қатар, менеджментпен қабылданған стратегиялық маңызды
шешімдерді алдын ала белгілеп, кəсіпорнындарының оперативтык əрекетіне
тіке ықпалын тийгізбей əлеуметтік факторлар жəне басқа жағдайларді сыртқы
орта деп есептеуге болады. Экономикалық, саяси, физико-географиялық
факторлар мен өзерістерге маңызды роль беріледі (сурет 1.). Кəсіпорынның
стратегиясын сыртқы орта ұсынады.
2-Сурет . Кəсіпорыннын сыртқы жəне ішкі ортасының факторлары мен
өзгермелілер
62
Кəсіпорынның ресурстары, оның мəдиниеті, құрылымы - қызмет, өнім
өндіріс процесстеріне тікелей əсерің тигізеді, солардын өзгерістері ықпал жасау
арқылы əр ұйымның ішкі ортасы құрылады.
Басқару жəне (немесе) өндіріс процесстерінің критерийлар бойынша
белгіленген құрамы жəне оған кіретін жүйе бөліктер ара қатысы кəсіпорынның
құрылымы ретінде түсінуге болады. Сонымен байланысты өндіріс құрылымы
мен басқару айырылады. Əрекет масштабы бойынша «кəсіпорын» жұйесінде
төрт жұйе боліктеры бар:
1. өнім, қызметерді жылжыту жəне сату;
2. кəсіпорынның əрекетің қаржымен қамтамасыздандыру;
3. тікелей өнім өндіру жəне қызмет көрсету;
4. барлық əрекет түрлерын үндестіру басқару жүйе бөлігі қамтамасыз етеді.
Кəсіпорында жұмыс істейтін жеке адам немесе жұрт тобына, сондықтан
олардың ортақ жұмыс нəтижилеріне жəне процесстеріне, мінез-құлқына əсер
ететің коллектив арасында бөлінген нормалар, дəстүрлер, сендіру əрекеттер,
құндылық жүйесін кəсіпорынның мəдиниеті деп анықтайды.
Еңбек, материалдық, қаржылық жəне «сезілмейтын» ерекше білімдер мен
ептіліктері, қоғам қолдайтын ақпараттар жəне кəсіпорны саяси - ресурстар
болып аталады. Бұл факторлар ұйым ішінде əрекет жасауына қарамастан тіке
менеджмент бақылауына бағынбайды, кəсіпорындар сырттан келетің
ресурстардан тəуелді. Осындай жағдайда бастықтардың басқы бағыты
стратегиялық басқару болады. Көп жоспарлы жəне сыртқы ортасының
күрделігінін бірлігін бұл модель сендіруде. Сыртқы жағдайлар жəне факторлар
өзгерістеріне қарай мақсатына жету жəне өзін ұйымдастыру мен реттеу
қабілетілігін есепке алу арқылы, əрдайым мақсатқа сəйкестілік ретінде
ұйымының тиімділігің бағалайды.
Тиімділігің бағалауында назардың ортасында болатың: кəсіпорыннын
ресурстарын құрастыру, технологиялық процесстерінің, кəсіпорыннын өндіріп
атқан зат жəне қызмет, сату тиімділіктері, қөғамдың қажеттілігің
қамтамасыздандыру функциясы ретінде.
Сыртқы орта өзінің зөр мағынасына қарамастан ол тек кана əрекеттің
ережесің белгілейді бұны ұмытпау қажет модельді бағалағанда. Үздіксіз
бастықтар қабылдайтың басқару шешімдер арқылы кəсіпорыннын ішкі ортасы
айқын əрдайым тиімділігінің денгеің белгілейді.
Басқару жүйесін орнақтыру.
Мұндай қадамның қажеттілігі нарықтағы қозғалысы қиын, үрдіс
екендігімен түсіндіріледі, негізгі əрі тұрақты қатысушы мемлекет.
Мемлекет рөлі ортақ тармақталған нарық ережелерін құру жəне қорғау
болып табылады, заң (антимонопольды да), мемлекеттік тапсырыстар, экспорт
пен импортты лицензиялау, несиелік пайыздарды құру, табиғи байлықтарды
дұрыс пайдалануды бақылау жəне түрлі басқару түрлері жəне т.б. Мемлекетке
Достарыңызбен бөлісу: |
