12
Н. А. Фомин, В. М. Смирнов, В. И. Дубровский, А. С. Солодков,
Е. Б. Сологуб, Д. Уилмор оқулықтарының маңызы зор.
Қазақ жерінде физиология ғылымын қалыптастыру барысын-
да Қазақстандағы тұңғыш ғылыми-зерттеу физиология институ-
ты ғалымдарының да еңбектері мол. Ол институттың іргетасын
ғалым, академик А. П. Полосухин қалаған. Қазақстандық ғалымдар
А. М. Бекетаев, І. А. Берікханова, Л. Е. Бөлекбаева, Х. Қ. Сəтпаева,
Н. М. Мырзаханов, т.б. жүйкенің қан тамырларына тигізетін əсерін,
қан айналым жүйесіне бірінші жəне екінші сигналдық жүйелер
арқылы берілетін шартты əсерлерін жəне бұрын тексерілмеген
лимфология саласын зерттеуде үлкен табыстарға жетті. Акаде-
мик Н. О. Базанованың шəкірттері Қ. Д. Дүйсембин, Т. О. Измаи-
лов, З. Қ. Қожебеков, Г. Н. Несіпбаев, Б. Н. Никитин, К. Т. Таше-
нов зерттеулерінің де маңызы зор. Қазақстандағы физиология
ғылымының жаңа салалары – нейрофизиологияның жəне сыртқы
ортаға бейімделу мен сауықтыру мəселелерінің дамуына про-
фессорлар Қ. С. Рымжанов, С. Т. Төлеуханов, С. Ж. Тілеулин,
Б. А. Жетпісбаев, Е. Д. Дəленов жəне т.б. айрықша еңбек сіңірді.
Қазақстанда спорт физиологиясы ілімінің ғылыми, оқу-
əдістемелік негізін салуда жəне оның дамуында Қазақ спорт жəне
туризм академиясының ғалымдары Л. Р. Кудашова, С. Ж. Бұғыбаева,
Р. Б. Лесбекова, С. Т. Сарсенова, Я. И. Невский жəне т.б. еңбектерінің
үлесі зор.
Дене тəрбиесі мен спорт физиологиясының зерттеу əдістері
Дене тəрбиесі мен спорт физиологиясы ғылымының зерттеу ме-
тодологиясы:
1. Көлденең бағытта салыстыра зерттеу;
2. Бойлық (тігінен) салыстыру сияқты екі бағытта жүргізіледі
(3-сурет).
3 (А, Ə)-суреттерде липидтер (майлар) мен белоктардан тұратын
қосылыстар – жоғары тығыздықты липопротеиндердің (ЖТЛП)
немесе «жақсы холестеролдың» орташа концентрациясын түрлі
жағдайларда салыстыра зерттеу көрсетілген.
Холестерол – организм тіршілігіне қажетті май тəріздес заттар.
Ол бауырда түзіледі жəне аспен, əсіресе, ет, сүт тағамдарымен орга-
13
низмге түсіп отырады. Холестерол барлық мүшелер мен ұлпалардың
жасуша мембранасын жасауға қатысады, одан гормондар мен
ішектерде майлардың сіңірілуін қамтамасыз ететін өт қышқылы
түзіледі. Ол суда ерімейтін болғандықтан, организмде тасымал-
дануы үшін белокпен (аполипопротеинмен) «қапталады». Міне,
осы кешенді (холестерол жəне аполипопротеин) липопротеин деп
атайды. Қанда липопротеиндердің жоғарыда атап өтілген жоғары
тығыздықты липопротеиндер (ЖТЛП), төмен тығыздықты липо-
протеиндер (ТТЛП) мен өте төмен тығыздықты липопротеиндер
(ӨТТЛП) деген 3 түрі кездеседі.
ЖТЛП майлардың организмде қайта өңделуі мен оның ор-
ганизмнен шығарылуын қамтамасыз етеді, сондықтан да олар-
ды «жақсы холестерол» деп атайды. Егер адамның холестеролдың
жоғарылауына тұқымқуалаушылық бейімі болса немесе майлы
тағамдарды тым көп жесе, онда қандағы холестеролдың деңгейі
жоғарылауы мүмкін. Нəтижесінде ол қан тамырлары бойына жина-
лып, атеросклероз, жүрек ауруларының дамуына əкелуі мүмкін. Ал
ЖТЛП майларды организмнен шығарып отыратын болғандықтан,
олардың жоғары концентрациясы бұл аурулардың даму қатерін азай-
тады. Тіптен жалпы холестеролдың қалыпты деңгейі бола тұрып,
ЖТЛП-ХС төмендеуі атеросклероздың дамуына əкеліп соғады.
Сондықтан организмдегі ЖТЛП концентрациясының маңызы зор.
3 А-суретте көлденең қима бойынша отырықшы өмір сал-
тын ұстанатын тұрғындар мен жаттыққан тұлғалар арасындағы
айырмашылықтар динамикасы зерттелген. Салыстыра зерттеу
нəтижелерінен ЖТЛП мөлшерінің неғұрлым дене шынықтырумен
қарқынды айналысқан сайын соғұрлым арта түсу динамикасын
байқауға болады. Яғни бұл көлденең қима бойынша зерттеу нəтиже-
лері спортпен шұғылданудың организм үшін маңыздылығына тағы
бір нақты дəлел болып табылады. Ал 3 Ə-суретте эксперименттік
топ пен бақылау тобы арасындағы айырмашылық айлар барысын-
да осы екі топтың ішінде тігінен салыстыра зерттелген. ЖТЛП
концентрациясы спортпен шұғылданбайтын адамдарға қарағанда
жаттыққан тұлғаларда жоғары болатындығын көруге болады. Бұл екі
зерттеу жұмысы нəтижелерінің денсаулықты нығайту мақсатында
халықты дене жаттығуларымен айналысуға насихаттауда алатын
орны ерекше.
14
3 А-сурет. Жоғары тығыздықты
липопротеиндер (ЖТЛП) немесе
«жақсы холестерол» орташа
концентрациясы мен əртүрлі
қашықтықта апта бойынша жүгіру
арасындағы өзара байланыс.
Зерттелушілер 5 топты: 1-топ
бақылау тобы жаттықпаған, 2-топ
аптасына 24 км (15 миль), 3-топ
аптасына 48 км (30 миль), 4-топ
аптасына 72 км (45 миль) жəне
аптасына 96 км (60 миль) жүгірген
тұлғалар құраған.
Бұл зерттеудің көлденең қимасын
сипаттайды.
3 Ə-сурет. Жоғары тығыздықты
липопротеиндер (ЖТЛП) немесе
«жақсы холестерол» орташа
концентрациясы мен айлар
бойынша қашықтыққа жүгіру
арасындағы өзара байланыс.
Зерттелушілер 2 топты: 1-топ
бақылау тобы отырықшы өмір
салтын ұстанған тұлғалар (20
адам), 2-топ эксперименттік топ
(қашықтыққа жүгіруші 20 желаяқ)
құраған.
Бұл бойлық салыстыра зерттеуді
сипаттайды (A. Giovanelli
мəліметтері бойынша)
Қимыл дағдыларын зерттеудің негізгі əдістерін:
1. Қозғалыстың сыртқы құрылымын сипаттайтын əдістер (кино,
фото, видео, телетүсірілімдер, тензометрия, динамометрия, гонио-
метрия, циклография жəне т.б.);
2. Қозғалыстың ішкі құрылымын сипаттайтын əдістер
(электрофизиологиялық əдістер: электроэнцефалография, электро-
миография, электрокардиография, қимыл бірліктерінің белсенділігі
мен Н – рефлекстерін жазу) деп 2 топқа жіктеуге болады.
Қимыл дағдыларын кешенді бағалау биомеханикалық жəне
Достарыңызбен бөлісу: | 
