Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

71

Бұл жаттығулардың спорттық нəтижесін анықтайтын жетекші 

физиологиялық жүйелер мен механизмдерге бұлшық ет қызметінің 

орталық-жүйкелік  реттелуі,  жүйке  бұлшық  еттік  аппараттың 

функциялық  қасиеті  (жылдамдықты-күштік)  жəне  жұмысшы 

бұлшық еттің фосфагендік энергиялық жүйелер сыйымдылығы мен 

қуаттылығы жатады. 

26-сурет. Қандағы глюкозаның қысқа қашықтыққа (спринттік) велосипед 

тебу кезінде жəне оның  60 сек-тан соң өзгерістері (A. Giovanelli 

мəліметтері бойынша)

Максималдыға  жуық  анаэробтық  қуаттылықты  жатты-

ғуларға  (аралас  анаэробтық  қуаттылықты)  –  жұмыс  атқарушы 

бұлшық  еттердің  анаэробтық  энергиялық  қамтамасыз  етілуі 

артық  болатын  жаттығулар  жатады.  Жалпы  энергия  өнімділіктің 

анаэробтық компоненті 75-85%-ға тең келеді. Ол фосфагендік жəне 

барынша  лактацидтік  (гликолиздік)  энергиялық  жүйелер  есебінен 

құралады.  Жүгіруде  рекордтық  максималдыға  жуық  анаэробтық 

қуаттылық  шамамен, 50-100 ккал/мин.  Мұндай  жаттығулардың 

шекті  ұзақтығы  айтулы  спортшыларда 20-50 секундқа  дейінгі 

аралықта  болады (4-кестені  қараңыз).  Жарыс  жаттығуларына 200-

400 м арақашықтыққа жүгіру, 100 м-ге дейін арақашықтықта жүзу, 

500 м-ге конькимен жүгіру жатады (5-кестені қараңыз).

Бұл  жаттығулардың  энергиялық  қамтамасыз  етілуі  үшін 

оттегі  тасымалдау  жүйесі  қызметінің  айтарлықтай  күшеюі  белгілі 

72

энергиялық рөл атқарады. Мұнда жаттығу ұзағырақ болған сайын, 

соғұрлым  бұл  жүйелердің  энергиялық  рөлі  көбірек  болады.  Сөре 

алдыңғы күйде жүректің жиырылу жиілігінің аса айтарлықтай (150-

160 екп/мин. дейін) жоғарылауы орын алады. Ол неғұрлым жоғары 

мəнге (максималдыдан 80-90%) 200 м мəреден жəне 400 м мəреден 

кейін  дереу  жетеді.  Жаттығуды  орындау  үдерісінде  өкпе  вентиля-

циясы тез өседі, сондықтан ұзақтығы 1 мин. жуық жаттығу соңына 

таман сол спортшы үшін максималды жұмыс вентиляциясының 50-

60%  жетуі (60-80 л/мин)  мүмкін.  Арақашықтықтарда  оттегіні  пай-

далану жылдамдығы да тез өседі жəне 400 м мəреде жеке ОМП-дың 

70-80% құрауы мүмкін.

Қандағы лактат концентрациясы жаттығудан кейін (білікті спорт-

шыларда 15 ммоль/л дейін) жоғары мəнді көрсетеді. Арақашықтық 

үлкен жəне спортшы біліктілігі жоғары болған сайын ол көп бола-

ды.  Қандағы  лактаттың  жинақталуы  оның  жұмысшы  бұлшық  ет-

терде  түзілу  жылдамдығының  өте  жоғары  болуымен  (қарқынды 

анаэробтық гликолиз нəтижесі ретінде) байланысты.

Қандағы  глюкоза  концентрациясы  тыныштық  жағдаймен 

салыстырғанда (100-120 мг%-ға  дейін)  жоғарылайды.  Қандағы 

гормондық  ығысулар  максималды  анаэробтық  қуаттылықты 

жаттығуларды орындау кезіндегі өзгерістермен ұқсас келеді.

Максималдыға  жуық  анаэробтық  қуаттылықты  жаттығулардың 

спорттық нəтижесін анықтайтын жетекші физиологиялық жүйелер 

мен механизмдері алдыңғы топ жаттығуларындағыдай болады. Со-

нымен  қатар  жұмысшы  бұлшық  еттің  лактацидтік  (гликолиздік) 

энергиялық жүйелер қуаттылығы жатады. 

Субмаксималды  анаэробтық  қуаттылықты  (анаэробтық-

аэробтық  қуаттылықты)  жаттығулар – бұл  жұмыс  атқаратын 

бұлшық  еттердің  энергиялық  қамтамасыз  етілуінің  анаэробтық 

компоненті басым келетін жаттығулар. Ол организмнің жалпы энер-

гия өнімділігінің 60-70%-ына жетеді жəне лактацидтік (гликолиздік) 

энергиялық жүйе есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл жаттығулардың 

энергиялық  қамтамасыз  етілуінде  оттектік  (тотығу,  аэробтық) 

энергиялық жүйенің айтарлықтай үлесі бар. Жүгіру жаттығуларында 

рекордтық  қуаттылық  шамамен, 40 ккал/мин.  құрайды  (4-кестені 

қараңыз). Жарыс жаттығуларындағы ұзақтық шегі айтулы спортшы-

ларда 1-ден 2 мин-қа дейін болуы мүмкін. Жарыс жаттығуларына: 

800  м-ге  жүгіру, 200 м-ге  жүзу, 1000 м-ге  жəне 1500 м-ге  коньки-

мен жүгіру, 1 км-ге велоспортта жүріп өту (трек) жатады (5-кестені 

қараңыз). 

73

5-

ке

сте

Анаэробтық

 цик

лдік

 ж

аттығу

лар

 түр

лері

 жəне

 ж

ет

екші

 физио

логиялық

 жүйе

лер

 мен

 ме

ханиз

мдері

Т

оп

Ж

аттығу

лар

түр

лері

Ж

аттығу

лар

ды

орында

у 

барысында

организ

мде

 жүретін

 өзерістер

 

Ж

етекші

 физио

логиялық

 

жүйелер

 мен

 ме

ханиз

мдер

Мак

сим

алды

 

анаэробтық

 

қу

аттылық

100 

м

-ге

 дейін

 

арақашықтыққа

 жаяу

 

жарыс

, 50 

м

-ге

 дейін

 

жүз

у, 

сүңгу

, т

рек

те

 

қысқа

 арақашықтықт

а 

(спринтер

лік

) 

вело

жа

-

рыс

Оттегі

 

тасым

алда

у 

жүйелер

 

қыз

меті

 (

ма

кс

и-

м

алды

 мəндерг

е 

дейін

 еме

с), 

қандағы

 лак

та

т (10 

ммо

ль

/л

), 

глюк

оза

 

концент

рациясы

, 

адрена

лин

, 

норадрена

лин

, 

өс

у 

гор

мондары

 к

онцент

рациясы

 

ж

оғарылайды

, 

ал

 

инс

улин

 

концент

рациясы

 

төмендейді

, 

глюк

аг

он

, 

кор

тиз

ол

 

концент

ра

 

циялары

 айт

ар

лықт

ай

 өзг

ер

мейді

Бұлшық

 

ет

 

қыз

метінің

 

ор

та

лық

-

жүйк

елік

 

реттелуі

, 

жүйк

е 

бұлшық

 

еттік

 а

ппара

ттың

 ф

ункциялық

 қасиеті

 

(жылдамдықты

-күштік

), 

жұмысшы

 

бұлшық

 

еттің

 

фо

сфаг

ендік

 

энер

-

гиялық

 жүйелер

 сыйымдылығы

 мен

 

қу

аттылығы

Мак

сим

ал

-

дыға жуық анаэробтық

 

қу

аттылық

200-400 

м

 арақа

-

шықтыққа

 жүгір

у, 

100 

м

-ге

 дейін

 арақа

-

шықтықт

а 

жүз

у, 500 

м

-ге

 к

онькимен

 жүгір

у

Оттегі

 

тасым

алда

у 

жүйе

сі

 

қыз

меті

, 

қандағы

 

лак

та

т (15 

ммо

ль

/л

), 

глюк

оза

 

концент

рациясы

 

ж

оғарылайды

, 

гор

мондар

 

өзг

ерісі

 

ж

оғары

 

то

п 

жа

ттығу

ларындай

 бо

лады

Бұлшық

 

ет

 

қыз

метінің

 

ор

та

лық

-

жүйк

елік

 

реттелуі

, 

жүйк

е 

бұлшық

 

еттік

 а

ппара

ттың

 ф

ункциялық

 қасиеті

 

(жылдамдықты

-күштік

), 

жұмысшы

 

бұлшық

 

еттің

 

фо

сфаг

ендік

 

энер

-

гиялық

 

жүйелер

 

сыйымдылығы

 

мен

 

қу

аттылығы

, 

бұлшық

 

еттің

 

лак

тацидтік

 (

глик

олиз

дік

) 

энергия

-

лық

 жүйелер

 қу

аттылығы

С

уб

м

ак

си

-

м

алды

 

анаэробтық

 

қу

аттылық

800 

м

-ге

 

жүгір

у, 200 

м

-ге

 

жүз

у, 1000 

м

-ге

 

жəне

 1500 

м

-ге

 

конь

-

кимен

 жүгір

у, 1 

км

-ге

 

вело

спор

тт

а 

жүріп

 өт

у 

(т

рек

)

Оттегі

 т

асым

алда

у 

жүйе

сі

 қыз

меті

 (

м

ак

сим

алды

 

мəндерг

е 

дейін

), 

лак

та

т 

концент

рациясы

 (20-25 

ммо

ль

/л

), 

қанда

 г

люк

озаның

 к

онцент

рациясы

, қан

 

плаз

м

асындағы

 

адрена

лин

, 

норадрена

лин

, 

өс

у 

гор

мондары

 

ж

оғарылайды

, 

қанның

 

рН

 

деңг

ейі

 

төмендейді

Жұмыс

 

атқар

ушы

 

бұлшық

 

еттің

 

лак

тацидтік

 (

глик

олиз

дік

) 

энер

-

гиялық

 

жүйе

сінің

 

сыйымдылығы

 

мен

 

қу

аттылығы

, 

жүйк

е-

бұлшық

 

ет

 

аппара

тының

 

ф

ункциялық

 

қасиеті

, 

сонымен

 

қа

тар

 

организ

мнің

 

оттегі

 

тасым

алда

у (

əсіре

се

, 

жүрек

-т

амыр

 

жүйе

сінің

) 

мүмкіндік

тері

 

жəне

 

жұмысшы

 бұлшық

 еттер

дің

 аэробтық

 

(т

отығу

) 

мүмкіндік

тер

і