Оқулық Алматы, 012 Пікір жазғандар

70
9
М е м л е к е т т і к 
тіркелім туралы  
акт
Тіркеу  органында  (қайта  құру 
нысаны 
ретінде 
біріктіруді 
санамағанда)  жаңа  құрылтай    құ-
жаттарын тіркеу.
Акционерлік  қоғамның  мүлікінің  қалыптастыруының  қайнары 
болып табылатын, алғашқы жарғылық капиталы болуы міндетті.
Несие  берушілері  онымен  міндеттемелік  қатынастарға  түскенде 
қоғамның  өзіне  алған  міндеттерінің  орындалуы  қандай  құн  мөл-
шерінде боларын білуі тиіс.
Бұл  мақсат  жарғылық  капиталды  құқықтық  реттеу  кезінде  көз-
делген  нормаларды  бекіту  жəне  іске  асыру  негізінде  жүзеге  асыры-
лады:
1)  жарғылық  капиталының  ең  төменгі  мөлшері  (АҚ  туралы  Заң 
10-бап);
2)  акционерлік  қоғамды  құру  кезінде  оның  барлық  акцияларын 
құрылтайшыларының арасында орналастыру қажеттілігі (АҚ туралы 
Заңның 11-бабының 1-тармағы);
3) қоғамның жарғылық капиталын құрылтайшылар қоғам заңды 
тұлға ретiнде мемлекеттiк тiркелген күннен бастап отыз күн iшiнде 
толық төлеуге тиiс (АҚ туралы Заңның 11-бабының 2-тармағы).
Қоғамның  жарғылық  капиталының  ең  төменгі  мөлшері  тиісті 
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР заңында 
белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде 
болады,  ол  ҚР  ағымдағы  қаржы  жылына    арналған  республикалық 
бюджет туралы Заңда бекітіледі (АҚ Заң 10 бап).
Акцияның  құрылтайшылар  алдын  ала  енгiзетiн  төлем  мөлшерi 
қоғамның  жарғылық  капиталының  ең  төменгi  мөлшерiнен  кем 
болмауға  жəне  оны  құрылтайшылар  қоғам  заңды  тұлға  ретiнде 
мемлекеттiк тiркелген күннен бастап отыз күн iшiнде толық төлеуге 
тиiстігін АҚ туралы заң императивті түрде бекітеді.
Акционерлердің  өзіне  берген  мүліктің,  шаруашылық  қызмет 
нəтижесінде  қоғамның  өндірген  өнімдерінің,  алынған  табыстардың 
сондай-ақ заңнамамен тыйым салынбаған өзге де негіздер бойынша 
алынған  мүліктер  акционерлік  қоғамның  меншік  құқығына  түседі. 
Қоғамның  дербес  балансында  сипатталатын  басты  қорлар  мен  ай-
налымдағы  құралдар,  сондай-ақ  өзге  де  құндылықтар  қоғамның 
мүлкін құрайды.

71
Қолданыстағы  заңнамаға  сəйкес  акционерлік  қоғамның  жарғы-
лық капиталы акционердің ақшасын немесе өзге де мүлкін қоғамның 
акцияларына  айырбастау  арқылы  қалыптасады.  АҚ  туралы  заңның 
21-бабына  сəйкес  оның  орналастырылатын  акцияларын  төлеуге  ақ-
ша, мүліктік құқықтар (соның ішінде зияткерлік меншік объектілеріне 
құқықтар) жəне өзге де мүлік енгізілуі мүмкін.
АҚ  туралы  Заңның 12-бабына  сəйкес  акционерлік  қоғам  акция-
ларды  жəне  өзге  де  бағалы  қағаздарды  шығаруға  құқылы.  Мүлік-
тің  ерекше  бір  түрі  жататын  акциялар  мен  облигациялар  азаматтық 
құқықтың, яғни меншік құқығының, кепілдің жəне т.б. объектісі бо-
лып  табылады.  Акционерлік  қоғам  шығаратын  бағалы  қағаздарға 
қатысты  азаматтық-құқықтық  мəмілелерді  жасасудың  ерекшелігі 
бағалы  қағаздар  туралы  заңнамамен  айқындалады.  Бүгінгі  күні  ҚР 
2003  жылдың 2 шілдесіндегі  «Бағалы  қағаздар  туралы»  заңы  осы 
саладағы негізігі заң болып табылады.
Акция – акционерлік қоғам шығаратын жəне акционерлік қоғамды 
басқаруға  қатысу,  ол  бойынша  дивиденд  жəне  қоғам  таратылған 
жағдайда  оның  мүлкінің  бір  бөлігін  алу  құқығын,  сондай-ақ  осы 
Заңда  жəне  Қазақстан  Республикасының  өзге  де  заң  актiлерiнде 
көзделген өзге де құқықтарды куəландыратын бағалы қағаз (АҚ тура-
лы Заң 12-бап,1-тарау).
Жай  акция  дауыс  беруге  енгізілетін  барлық  мəселелерді  шеш-
кен кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы 
жиналысына  қатысу  құқығын,  қоғамда  таза  табыс  болған  жағдайда 
дивидендтер,  сондай-ақ  қоғам  таратылған  жағдайда  Қазақстан 
Республикасының заңдарында белгіленген тəртіппен оның мүлкінің 
бір бөлігін алу құқығын береді (АҚ туралы Заңның 13-бабы).
Акционердің ең маңызды құқығы салынған капиталдан табыс алу 
емес,  акционерлердің  жалпы  жиналысында  дауыс  беру  арқылы  АҚ 
ісін басқаруға қатысуы болып табылады. Акциялардың барлық иелері 
бірдей құқық мөлшеріне ие.
Артықшылықты акциялардың ерекшелігі ҚР АҚ туралы Заңының 
13-бабына сəйкес меншік иелері – акционерлердің жай акциялардың 
меншік  иелері – акционерлеріне  қарағанда  қоғамның  жарғысында 
белгіленіп,  алдын  ала  айқындалып,  кепілдік  берілген  мөлшерде  ди-
видендтер  алуға  жəне  қоғам  таратылған  кезде  мүліктің  бір  бөлігіне 
басым құқығы бар.
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған 
акцияларының жалпы санының жиырма бес пайызынан аспауға тиіс. 

72
Артықшылықты  акция  акционерге  қоғамды  басқаруға  қатысу 
құқығын бермейді, егер:
1)  қоғам  акционерлерінің  жалпы  жиналысы  шешімі  бойынша 
артықшылықты акцияларды иеленуші акционердің құқығын шектеуі 
мүмкін мəселені қараса. Шектеу қою үшін орналастырылған (сатып 
алынғандарын шегере отырып) артықшылықты акциялардың жалпы 
санының кемінде үштен екі бөлігі жақтап дауыс берген жағдайда ғана 
мұндай мəселе бойынша шешім қабылданды деп есептеледі;
2) қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы қоғамды қайта ұйым-
дастыру не тарату туралы мəселені қараса;
3)  артықшылықты  акция  бойынша  дивиденд  оны  төлеу  үшін 
белгіленген  мерзім  өткен  күннен  бастап  үш  ай  ішінде  толық  мөл-
шерінде  төленбесе,  артықшылықты  акция  акционерге  қоғамды 
басқаруға  қатысу  құқығын  береді  (АҚ  туралы  Заңның 13-бабының 
4-тармағы).
Құрылтай  жиналысы  (жалғыз  құрылтайшының  шешімі)  не-
месе  акционерлердің  жалпы  жиналысы  жарғылық  капиталды 
қалыптастыруға  жəне  дивидендтер  алуға  қатыспайтын  бір  «алтын 
акцияны»  енгізуі  мүмкін. «Алтын  акция»  иесінің  акционерлердің 
жалпы  жиналысының,  директорлар  кеңесі  мен  атқарушы  органның 
шешімдеріне қоғам жарғысында белгіленген мəселелер бойынша вето 
қою құқығы болады. «Алтын акция» куəландырған вето қою құқығы 
басқаға берілмеуге тиіс (АҚ туралы Заңның 13-бабының 5-тармағы).
АҚ  акциялары  тек  атаулы  болуы  мүмкін  (ҚР  АК 91-бабының 
1-тармағы),  қазіргі  қолданыстағы  ереже  акциялардың  кімге  тиесілі 
екендігін жəне қазіргі иесіне олардың қалай өткендігін нақты білуге 
бағытталған.
АҚ  туралы  Заңның 12-бабының 1-тармағына  сəйкес  қоғамның 
барлық акциялары құжатсыз нысанда шығарылады.
Акционерлік  қоғамның  мүлкін  құраған  кезде  акционерлердің 
жарғылық  капиталға  салымдарынан  басқа  сыртқы  заемдарда 
құрастыру қайнарлары болып табылады. Заемның ең қарапайым ны-
саны болып ҚР банктердің несиесі саналады. Қолданыс аясы кеңейіп 
келе жатқан облигацияны қосымша қаражат тартудың бір көзі ретінде 
атауға болады. Бұл, акционерлік қоғамға тек заңды тұлғалардың ғана 
емес, сонымен бірге жеке тұлғалардан да қаражат тарту мүмкіндігін 
береді.
АҚ  қамтамасыз  етілген  жəне  етілмеген,  купондық  жəне 
дисконттық  облигацияларды  шығаруға  құқылы.  Бағалы  қағаздар