325
шешуді қанағаттандырмайтындықтан орта орбиталық ғарыштық
навигациялық жүйелердің жіктелген режимде жұмыс істеуі
енгізілді. Бұл режимнің мəні ғарыштық навигациялық жүйелердің
көмегімен арнайы шағылыстыру арқылы жедел өлшеу жолымен
нысанның орналасқан орнын анықтауда кететін қателікті 10 сан-
тиметрге дейін кемітуге мүмкіндік береді [8.17-сурет].
Жолдың бойымен қозғалғанда қабылдағышты іске қосқанда
экранында градус есебімен алынған бағыттың азимуты, ны-
сан бағытталған аумақтағы жарықтардың бөліктері көрінеді.
Нүктенің географиялық координатын белгілеуге болатындықтан,
бұл өлшемдерді таныс емес жерлерде қозғалу немесе карта құру
барысында да қолдануға болады. 8.17суретте Жердің жасанды
серігінің GPS қабылдағышының терезесінен көрінген позиция-
лау нəтижесінде табылған координаттары көрсетілген.
8.17 сурет. GPS қабылдағыштың сыртқы көрнісі (а) мен беті (ə):
1-қозғалатын бағыт азимутының шкаласы; 2-азимут жəне қозғалу
жылдамдығы; 3-жүріпөткен ара-қашықтық пен геойдтың бетінен биіктігі;
4 - нүкте орналасқан орынның геодезиялық координаты; 5-уақыт.
Көз мөлшері бағыттық түсірулердің далалық сұлбасын (пла-
нын) құру үшін географиялық тəжірибеде Нүктені позициялау
GPS қабылдағыштары төменде көрсеткен міндеттерді шешу:
– далалық зерттеулердің нүктелерін координатын байланысты ру;
– əртүрлі көліктермен қозғалу барысында бағытты тіркеу;
– жергілікті жердің көлденең қима-сызбасын тұрғызу;
– зерттелетін нысандардың белгілі бір уақыт аралығындағы
кеңістіктегі орнын анықтау;
– далалық зерттеулер жүргізіліп жатқан жəне картаға
түсірілетін аудандағы нүктелердің геодезиялық тірек торларын
құру мақсатында қолданады.
326
GPS қабылдағыштарды географиялық бақылаулар мен
өлшеулер жүргізетін приборлармен (мысалы, эхолотпен, ане-
ройдпен, магнитометрмен) байланыстыратын ірі масштабты
тақырыптық карталарды құрудың жаңа бағыты дамуда
Пайдаланған əдебиеттер тізімі
1. Бардин К. В. Азбука туризма. Пособие для руководителей турист-
ских походов в школе. –М., 1973.
2. Вяткин Л. А., Сидорчук Е.В., Немытов Д. Н. Туризм и спортивное
ориентирование: Учеб. Пособие для студ. Высш. Пед. Учеб. Заведений. –
М.: Издательский центр «Академия», 2001.
3. Куликов В. М., Константинов Ю. С. Топография и ориентирование в
туристском путешествии. –М. ЦДЮТиК, 2002.
4. Уилсон Н. Руководство по ориентированию на местности: Выбор
маршрута и планирование путешествия. Навигация с помощью карт, компа-
са и природных объектов. Нейл Уилсон. Пер. с англ. Ткаченко К. М– ФАИР
ПРЕСС, 2004.
Білімді бекітуге арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Жергілікті жердегі сызықтарды бағдарлау дегеніміз не?
2. Географиялық (нағыз) жəне магниттік азимуттардың бір-бірінен
айыр машылығы неде? Магниттік азимуттан географиялық (нағыз) азимутқа
қалай өтуге (ауысуға) болады?
3. Дирекциондық бұрыш дегеніміз не жəне ол қандай шекте өлшенеді?
4. Дирекциондық бұрыштар румбқа қалай өтуге (ауысуға)
болады?
5. Жергілікті жерде бағдардаудың негізгі түрлерін, картаны жұмысқа
дайындаудың негізгі кезеңдерін анықта.
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған тест
тапсырмалары
1. Географиялық меридианның солтүстік бағыты мен кез-келген
нүктенің арасындағы бұрыш...
А) географиялық (нағыз) азимут;
В) магниттік азимут;
С) дирекциондық бұрыш;
D) магниттік ауытқу бұрышы;
Е) меридиандарды жақындату бұрышы.
327
2. Географиялық (нағыз) азимут қанша градус аралығында өлшенеді?
А) 0-90
0
;
В) 0-360
0
;
С) 0-180
0
;
D) 0-270
0
;
Е) 0-60
0
.
3. Географиялық меридианның солтүстік бағыты мен қажетті нүктенің
арасындағы бұрышты қандай құралмен өлшейді:
А) сызғыш;
В) курвиметр;
С) транспортир;
D) полетка;
Е) планиметр.
4. Магниттік меридианның солтүстік бағыты мен (тұсбағдар тілінің)
кез-келген нүктенің арасындағы бұрыш...
А магниттік ауытқу бұрышы;
В) географиялық азимут;
С) дирекциондық бұрыш;
D) магниттік азимут;
Е) меридиндарды жақындату бұрышы.
5. Магниттік жəне географиялық азимут қандай бағытта өлшенеді?
А) тура жəне кері;
В) кері;
С) тура;
D) 0-360
0
;
Е) 0-180
0
.
6. Топографиялық картаның координаттық торының тік сызығы мен
кез-келген нүктенің арасындағы бұрыш...
А) меридиандарды жақындату бұрышы;
В) магниттік ауытқу бұрышы;
С) географиялық азимут;
D) дирекциондық бұрыш.
Е) магниттік азимут.
7. Топографиялық картада g əрпімен ..... белгілейді.
А) меридиандарды жақындату бұрышын;
В) магниттік ауытқу бұрышын;
С) дирекциондық бұрышты;
D) географиялық азимутты;
Е) географиялық (нағыз) азимутты.
328
8. d əрпімен топографиялық картада ....белгілейді....
А) магниттік ауытқу бұрышын;
В) дирекциондық бұрышты;
С) меридиандарды жақындату бұрышын;
D) географиялық азимутты;
Е) магниттік азимутты.
9. Магниттік ауытқу бұрышы мен меридиандарды жақындату
бұрыштарының алгебралық айырмасы... деп аталады.
А) азимут;
В) бағытқа түзету;
С) румб;
D) магниттік ауытқу бұрышы;
Е) географиялық азимут.
10. Геодезиядағы 90
0
аспайтын бұрыш...
А) магниттік азимут;
В) дирекциондық бұрыш;
С) румб;
D) географиялық азимут;
Е) курс.
11. Меридиандарды жақындату бұрышы .... градустан аспайды.
А) 3º;
В) 1º;
С) 2º;
D) 0,5º;
Е) 4º.
12. Тура жəне кері азимуттың аралығы ..... градусқа айырма жасайды.
А) 0-360º;
В) 0-60º;
С) 0-90º;
D) 0-30º;
Е)0-180º.
13. Дирекциондық бұрыш .... əріпімен белгіленеді.
А) a;
В) d;
С) g;
В) Q;
Е) λ.
Достарыңызбен бөлісу: | 
