280
меридиан бойында орналасқанын білдіреді [7.14-сурет]. Оны
дəлелдеуге 4.5-суреттегі деректер мүмкіндік береді.
Мұндағы О нүктесі 12 аймақтың координатын есептеудің
бастауы болып табылады +833963,0 жəне -833963,0 санда-
ры 6 аймақтың бір-бірімен симметриялы шеткі нүктелерінің
экватордағы метр есебімен алынған нақты қашықтығы. Оларды 1°
доғаның экваторда 111321 метр екенін ескере отырып есептейді.
Онда біліктік меридианнан 3° қашықта орналасқан аймақтың
шеткі нүктесінің (111 321,0м х 3) +500 000,0м=833963,0) мəні
833963,0 м тең болады. Ординатты өлшеудің бастауы 500 000
м өзгертілгендіктен бұл нүктенің шартты түрдегі қашықтығы
166037 жəне 833963,0м тең болады.
Аймақтың шақырымдық торы. Тік бұрышты координат
бойынша қажетті нүктелерді түсіру үшін топографиялық картаға
Х жəне Ү біліктеріне сəйкес келетін координаттық (шақырымдық)
торлар жүргізеді [11.1-сурет]. Топографиялық карталардағы
жоғары дəлдікпен 1, 2, 10 шақырым кейін жүргізілетін көлденең
жəне тік шақырымдық сызықтар нүктенің тік бұрышты коорди-
натын, нысанасын көрсету жəне жекелеген өлшеу жұмыстары
үшін қажет. Масштабтың қатарына сəйкес шақырымдық тордың
жиілігін анықтау 7.4 кестеде берілген.
7.4 кесте.
Топографиялық карталар масштабының қатарына арналған
шақырымлік тордың жиілігі
Картаның масштабы
картадағы тордың өлшемі
см есебімен
шақырым есебімен
1:1 000 000
шақырымдық тор жүргізілмеген
1:500 000
шақырымдық тор жүргізілмеген
1:200 000
5
10
1:100 000
2
1
1:50 000
2
1
1:25 000
4
1
1:10 000
10
1
Шақырымдық сызықты санмен белгілеу экватордан немесе
аймақтың біліктік меридианынан шақырым есебімен жүргізіліп,
281
абсцисасы ішкі бүйір бұрыштамаларына, ал ординаты солтүстік
жəне оңтүстік ішкі бұрыштамаларына жазылады. Бұрыштаманың
бұрышына жақын жүргізілген бірінші шақырымдық сызықта эк-
ватордан немесе аймақтың біліктік меридианынан шақырым
есебімен алынған қашықтығын көрсететін бастапқы екеуі ұсақ, ал
соңғы екеуі ірі болатын төрт, ординаттар үшін кейде бес сан жа-
зылады. Картада қайталануды болдырмай артық салмақ түсірмес
үшін қалған сызықтарда шақырым есебімен алынған ондық не-
месе бірлік сандар беріледі.
7.15 сурет. Тік бұрышты координатты анықтаудың мысалдары
Сол жақ бүйір бұрышқа жақын тік сызықтағы бірінші (кейде
екінші) сан аймақтың реттік санын, қалған сандар тік шақырымлік
сызықтың біліктік меридианнан қашықтықты, ал абсцисадағы
төрт сан көлденең шақырымлік сызықтың экватордан шақырым
есебімен алынған нақты қашықтығын көрсетеді.
Нүктенің тік бұрышты координаты Х пен Ү анықтау үшін
көршілес жатқан тік жəне көлденең бағыттағы шақырымдық
сызықтан нүктеге дейін штангенциркульмен немесе сызғышпен
өлшеп алып, көршілес жатқан шақырымлік тордың мəніне қосып
жазылатын метр есебімен алынатын нүктенің тікбұрышты коор-
динаты ΔХ жəне ΔҮ анықтайды. Мысалы, В нүктесінің абсцис-
282
сасы Х табу үшін сол нүктенің оңтүстігіндегі көлденең сызық
пен нүктенің арақашықтығын сызғышпен өлшеп, оның мəнін
атау масштабына көбейтіп, өлшенген ΔХ=+504м санын көлденең
шақырымдық сызықтың толық мəні Х=5604 санына қосып жаза-
мыз. Сонда Х=5604504,0 шығады [7.15-сурет]. В нүктесінің ор-
динаты Ү
В
табу үшін нүкте мен оның батысында орналасқан тік
шақырымдық сызықтың арақашықтығын өлшеп атау масштабына
көбейтіп, өлшенген ΔҮ=+663м санын тік шақырымдық сызықтың
нақты мəні Ү=6212 қосып жазамыз. Сонда Ү=6212663,0 саны
шығады [7.15-сурет].
Полярлық жəне биполярлық координаттар жүйесі.
Координаттың бастауы болып табылатын О нүктесінде тұрып
қажетті нүктенің орнын анықтауды полярлық координат дейміз.
Полярлық координат қарапайым геодезиялық құралдарды
қолданып жүргізілетін көз мөлшері кескіндеу жұмыстарында
кеңінен қолданылады.
Бұл жүйедегі көлденең жазықтықта таңдап алынған кескіндеу
(түру) нүктесі полюс деп аталады. Осы нүкте арқылы ОХ поляр
білігі (меридиан) жүргізіледі. Қажетті М нүктесінің орнын бұл
жүйеде картадағы немесе жергілікті жердегі М нүктесінің орны
екі координатты анықтау арқылы жүзеге асады [7.16 -сурет].
Олар:
– полярлық біліктен сағат тілімен бағыттас өлшенетін М
нүктесінің бұрыштық жағдайы Н;
– координатын анықтайтын М нүктесі мен арақашықтығы
Д=ОМ.
11.11 сурет. Биполярлы координаттар
7. 16 сурет. Полярлық координат
283
Полярлық координатты пайдаланып көз мөлшері кескіндеу
жұмыстарын жүргізу үшін планшетке бекітілген А
4
немесе А
3
пішімінің оң жақ шетіне солтүстік пен оңтүстігі көрсетілген
полярлық білігін жүргізіп, үстіне тұсбағдарды қойып, көк бағдар
тілін 0
0
келтіріп, кескіндейтін аумақтың тұйықталған АВСДЕ тірек
нүктелерінің азимуттары мен түсіру нүктесі мен арақашықтығын
анықтаймыз.
Тұйықталған түсіру алаңында жүргізілген өлшемдер арнайы
кітапшаға тіркеліп, сандық деректер пайдаланып белгіленген
масштабқа сай кескінделетін аумақтың сұлбасы абцисі жасалып,
оған қажетті географиялық нысандар түсіріледі.
Полярлық жəне биполярлық координаттар жүйесі.
Координаттың бастауы болып табылатын О нүктесінде тұрып
қажетті нүктенің орнын анықтауды полярлық координат дейміз.
Полярлық координат қарапайым геодезиялық құралдарды
қолданып жүргізілетін көз мөлшері кескіндеу жұмыстарында
кеңінен пайдаланылады.
Биполярлық координаттар жүйесі. Бір-бірімен түзу сызықпен
байланысқан екі қозғалмайтын полярлық білік арқылы М
нүктесінің координатын анықтауды Биполярлық координат
дейміз.
Биполярлық координат анықтау үшін бір түзудің бойында
бірдей қашықтықта орналасқан қозғалмайтын РО Р
1
О
1
полярлық
білігін тұрғызады да, О жəне О
1
нүктелерін бір-бірімен қосады.
Екі полярлық біліктің ортасындағы М нүктесінің ОО
1
нүктелеріне қатысты орыны
α
1
α
немесе Н жəне Н
1
бұрыштары
жəне
( )
1
1
α
r
жəне
( )
2
2
α
r
радиус-векторлары арқылы анықтайды
[11.11-сурет].
Бұл жүйе кескіндеу барысында тура белгілеу (прямая за-
сечка) жұмыстарында кеңінен қолданылады.
Топографиялық карталардың географиялық координат-
тар жүйесі.
Іс жүзінде картадан жергілікті жердегі нысандардың ор-
нын анықтауға немесе көрсетуге тура келеді. Өзің тұрған немесе
жергілікті жердегі нысанды белгілі нүктенің (сызықтың) орнын
координаттың көмегімен анықтайды. Қандайда бір беттегі неме-
се кеңістіктегі нүктенің бұрыштық немесе сызықтық өлшеммен
Достарыңызбен бөлісу: | 
