190
Екінші тəсілде жақын орналасқан көршілес параллельдер мен
меридиандар торын таңдауға негізделіп нүктенің географиялық
координаттары анықталады. Бұл əдісті қолданып координатын
табатын Е нүктесінің ендігі Δφ табу үшін нүкте арқылы көршілес
жатқан А жəне В параллелдерін қосатын түзу сызық жүргізіп, мм
есебімен алынған ұзындығын өлшеп, шыққан санды көршілес
параллелдің градус айырмасына бөліп, мм есебімен алынған 1°
параллель жүргізілген арақашықтықты есептеп шығарамыз. Со-
дан кейін нүкте орналасқан градусының мəні кіші параллельден
нүктеге дейінгі мм есебімен алынған ара қашықтықты есептеп,
шыққан санды мм есебімен алынған 1° параллель жүргізілген
ара қашықтыққа бөлеміз де нүктенің ендігінің мəнін табамыз.
Шыққан санның біріншісі градусы, екіншісі минуты, үшіншісі
секунды болып табылады. Бірінші санды сол қалпында, екінші
жəне үшінші санды 1° -тың оннан бір бөлгі 6´ жəне үшінші сан-
ды 1´ оннан бір бөлігі 6´´ көбейтіп жазамыз. Шыққан сан ко-
ординатын анықтайтын нүктенің градусы, минуты мен секунды
көрсетілген нақты ендігі болып табылатындықтан картадағы
мəні кіші параллельге қосып жазамыз.
Координаты анықтайтын Е нүктесінің бойлығы Δλ табу үшін
көршілес жатқан С
жəне D
меридиандарын қосатын түзу сызық
жүргізіп мм есебімен алынған ұзындығын өлшеп, шыққан санды
көршілес меридиандардың градус айырмасына бөліп мм есебімен
алынған 1° меридиан жүргізілген ара қашықтықты есептеп
шығарамыз. Содан кейін нүкте орналасқан градусының мəні кіші
меридианнан нүктеге дейінгі, мм есебімен алынған арақашық-
тықты өлшеп, шыққан санды, мм есебімен алынған 1° меридиан
жүргізілген ара қашықтыққа бөлеміз де, нүктенің градус, минут,
секунд есебімен алынған бойлығын табамыз. Шыққан санды
картадағы градусының мəні кіші меридианға қосып жазамыз.
Карта бойынша құбылыстардың арасындағы өзара байла-
нысты талдау. Белгілі бір құбылыстар туралы əртүрлі ақпараттар
тасмалдайтын бірнеше картаны пайдалана отырып олардың си-
паттары, өзара байланыстары жөнінде деректер алудың маңызы
зор. Бір аумақтың геологиялық, геоморфологиялық, топырақ,
карталарын зерттей отырып, əр бір фактордың сол аудан ланд-
шафтарына əсер ету дəрежесін анықтауға болады.
191
Егер əртүрлі құбылыстардың өзара байланысы айқын
көрсетілмеген жағдайда олардың атқаратын қызметтерінің
тəуелділігі корреляциялық коэфициент қағидасы болып табыла-
тын корреляциялық тəуелділіктерін есептейді. Бұл байланыстың
тығыздығын анықтаудың біршама қарапайым əдісі болып та-
былады. Бірақ бір құбылыстың немесе фактордың арасындағы
үйлесімділікті сипаттау үшін корреляция коэффициентін пайда-
лану олардың арасындағы ерекше өзара байланыспен шектеледі.
Байланыстың нышандарын анықтау зерттелетін құбылыстың
картадан алынған нүктелерінің а
1
b
1
кестетік координаттарын
тұрғызу арқылы жүргізіледі. Мысалы, жауын-шашынның мөлшері
мен жергілікті жердің абсолют биіктігі арасындағы тəуелділікті
оқып-үйрену үшін екі картаға да палетка қойып екеуіндегі
елдімекендер, жолдар, өзендер сияқты басқа да біртекті нысандарға
қатаң бағдарлап, полеткаға бір картадан түсетін жауын-шашынның
мөлшерлері а екінші картадан абсолют биіктіктері b түсіріп от-
ыру қажет. Содан кейін бұл мəндерді кестетердің біліктеріне
белгілейді. Егер кестете жүргізілген корреляция алаңы біршама
жіңішке жолақ түзсе құбылыстардың арасында корреляциялық
байланыстар бар деп есептеуге болады. Сызық жіңішке болған
сайын олардың арасындағы байланыс тығыз бола бастайды. Бұл
жағдайда байланыстың тығыздығы төменде көрсетілген жұп кор-
реляция коэффициентімен анықта ла ды:
r=
(
)
(
)
b
a
n
i
i
i
n
b
b
a
a
δ
δ
∑
−
−
−
1
,
Мұндағы r - корреляция коэффициенті;
а
1
жəне
b
1
– нүктедегі
көрсеткіштердің мəні;
a
жəне
b
орташа арифметикалық көрсет-
кіштер; δ
а
жəне δ
b
əрбір құбылыс үшін квадраттық ауытқу, п-бақы-
лан ған жұптар.
Орташа квадраттық ауытқуды төмендегі формуламен есеп тей ді:
δ
а
=
(
)
n
a
a
n
i
i
∑
−
−
1
2
192
δ
b
=
(
)
n
b
b
n
i
i
∑
−
−
1
2
Корреляция коэффициенті мəнін -1 ден +1 дейінгі аралықта
қолдануға болады. r мəні - 1немесе +1 болғанда толық кері не-
месе тура байланыс туралы айтуға болады. Егер r мəніне 0,7 тең
болғанда, байланыс тығыз, ал 0 тең болғанда құбылыстардың
арасында байланыс жоқ деп саналады.
Картограмма əдісімен кескінделген екі картаны салысты-
ру барысында құбылыстар арасындағы өзара тығыз байланыс
рангалық коэффициентпен анықталады. Ол үшін салыстырыла-
тын карталардың шкаламен берілген градиацияларын өсу ретімен
санмен номерлейді. Шкаламен берілген градиациялар саны тең,
ал шкаланың өзі өзгермелі болуы мүмкін. Көрсеткіштер енетін
аумақтық бірліктер біреу болуы тиіс (мысалы, əкімшілік аудан).
Корреляциялар коэффициентінің рангалары төмендегі форму-
ламен есептеледі:
γ
=1
(
)
2
1
3
6
n
i
i
i
b
Pa
Pa
n
n
−
⋅
−
−
∑
Мұндағы P
i
a
–
i
a
көрсеткіші бар картадағы рангалар; Р
i
b
-
i
b
көрсеткіші бар картадағы рангалар;
n
-таңдалған жұптардың
саны (аудандардың саны).
Егер қандай да бір құбылысқа бірнеше фактордың əсер
ету дəрежесін анықтау қажет болса (мысалы қазіргі топырақ
қышқылдығының ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігіне
əсері), r
ab
,
r
ac
жəне r
bc
жұп корреляцияларын есептеу арқылы ал-
дымен құбылыстар арасындағы байланыстың тығыздығы a мен b
тауып алып содан кейін көп корреляция коэффициентін төменде
берілген формуламен есептейді:
R
abc
=
2
2
2
2
1
ab
ac
ab ac bc
bc
r
r
r r r
r
+
−
−
,
Мысалы, егер дақылдардың өнімділігі (a) мен топырақтың
қышқылдығы (
b) жұп коэффициенттері r
ab
=0,87; дақылдардың
