32
ығысады. Параллельдердің ең жоғарғы ауытқуы 45° параллельде
байқалады жəне ол 7’43,8” тең. Бұл параллельдер шарда экваторға
қарай 14,3 шақырым ығысады.
Элипсоидты шарға
тең аралық жобалағанда меридиандардың
шардағы ұзындығы олардың элипсоидтағы ұзындығымен тең
болып қалады. Красовский элипсоидына сəйкес келетін шар
радиусы R 6367 558,5м сəйкес келеді. Сфералық ендік төменде
көрсетілген формуламен есептелініп шығарылады.
φ=S
m
1 R,
мұндағы S
m
– меридиандар доғасының ұзындығы.
Егер элипсоид параллельдердің шардағы ұзындығы
элипсоидтағы сəйкес келетін параллельдердің ұзындығымен
тең болған жағдайда шарда жобаланса, онда шардың радиусы
элипсоидтың үлкен жарты білігіне (а)
.
теңеледі. Бұл жағдайда
сфералық ендік төменде көрсетілген формуламен есептелініп
шығарылады.
tgφ=
2
1 е tgB
−
.
Координаттар жүйесі. Картаға түсіру, сонымен қатар,
ғылыми жəне қолданбалы міндеттерді шешу үшін геология-
да барлық ғаламшарды қамтитын жалпы жерлік жəне жеке
аймақтарда немесе елдерде таралған референц координаттар
жүйесі енгізілген.
Жалпы жерлік координаттар жүйесін картаға түсіру, Жердің
пішінін, сыртқы тартылыс өрісі мен оның уақыт ішіндегі өзгеруін,
полюстердің жылжуын, Жердің айналуының үздіксіздігін
анықтау, ғарыштық аппараттардың Жердің тартылыс өрісінде
ұшуын басқару тағы да басқа ғаламдық міндеттерді шешу үшін
қолданады. Осы мақсатта массасы, өлшемдері, бұрыштық айналу
жылдамдығы тағы да басқа
іргелі өлшемдері бар Жерге шынайы
жақын болатын ғаламшардың үлгісі элипсоид жасалады. Үлгінің
айналасындағы тартылыс өріс пен оның бетіндегі тартылыс күші
мен отралыққа тарту күші Жер мен жер маңындағы кеңістікте бо-
латын шынайы күшке жақындатылған.
33
Жердің іргелі өлшемдеріне электромагниттік толқындардың
вакумдағы таралу жылдамдығы да жатады. Арақашықтық
жарықтың немесе радио толқындардың таралу жылдамдығын
уақытқа көбейту арқылы анықтайды. Бұл жылдамдықтарды
ұлғай ту немесе кішірейту геометриялық арақашықтықты үлкей-
туге немесе кішірейтуді қажет етеді. Сондықтан электорма гнит-
тік толқындардың таралу жылдамдығы Жердегі геомет
рия
лық
құрулардың біртұтас сызықтық масштабы қызметін атқарады.
Мұндай элипсоидта бастауы элипсоидтың орналасқан X,
Y, Z кеңістіктік тік бұрышты координаттар қолданылады. Z
білігі айналу білігіне бағытталады, ал X білігі бастапқы мери-
диан жазықтығының экватор жазықтығымен қиылысында жа-
тып, Y білігімен бірге оң жүйені түзеді. Жер денесінде коор-
динаттар жүйесінің бағдарлауы үшін элипсоидтың бастауын
Жер массасының орталығында орналастырып, бастапқы мери-
дианды Гривнич меридианымен үйлестіреді, ал айналу білігін
оның кейбір орталық жағдайына сəйкес келетін шартты түрдегі
жердің солтүстік полюсіне бағыттайды. Бұл Жердің айналу білігі
уақыт өте келе Жер денесінде жұлдыздарға қатысты ығысуына
негізделген. Жердің мұндай шартты полюсі
Халықаралық шарт-
ты бастау деп аталады. Осыған орай геоорталықтық гривничтік
координаттар жүйесі орнатылады.
Геоорталықтық гривничтік координаттар жүйесін іс жүзінде
бекіту үшін қажетті нысанның орналасқан орны біртұтас коор-
динаттар жүйесі арқылы анықталатын геодезиялық қосындар
жиынтығынан тұратын геодезиялық торлар жүйесін құрылған.
Жергілікті жерде немесе ғарыш аппараттарында бекітілген əр
бір қосынның X, Y, Z координаттары болады. Олардың көмегімен
қосынның орналасқан орыны ендігін (В), бойлығын (L) жəне
теңіз деңгейінен биіктігін (H) анықтауға болады. Элипсоидты
картаның жазықтықтағы бірқатар проекциясында кескіндеп,
өлшеу арқылы тік бұрышты координаттарды y, x анықтауға бо-
лады. Координаттарды өлшеу арқылы алынған деректер желінің
қосындарынан басқа жаңа қосындарға, соның ішінде ғарыштық
аппараттарға ал олардан Жердегі нүктелерге жіберіледі.
Геодезиялық тор – бұл координаттар жүйесін іс жүзінде
бекітудің біршама сенімді жəне жетілдірілген əдісі болып та-
3–1171
34
былады. Желінің қосындарында жоғары дəлдіктегі өлшеу
жұмыстары бірнеше рет қайталанып мұқият жүргізіліп,
математикалық өңдеуден өткізіледі. Қазіргі заманауи геодезиялық
торлар ғарыштық геодезия əдісімен күн жүйесі ғаламынан алыс
жатқан ғаламнан тыс нүктелік радиокөздері мен Жердің жа-
санды серіктерінің көмегімен жүргізілген өлшеулер бойынша
құрылады.
Қазіргі кезде бірнеше жалпы жерлік координаттар жүйесі
белгілі. Біртекті теориялық жағдайға сүйенетін олардың бір-
бірінен айырмашылықтары геодинамикалық үрдістерге, іргелі
өлшемдеріндегі кіші-гірім айырмашылықтарға, өлшеулерінде
кететін қателіктерге, геодезиялық қосындардың əркелкі орнала-
суына жəне математикалық өңдеу ерекшеліктеріне байланысты
болады.
Жер айналуының халықаралық қызметі
IERS ( International
Earth Rotation Service) GRS-80 элипсоидын пайдаланып жоғары
дəлдікте жүргізілетін өлшеулер негізінде
ITRS ( International
Terretrial Refertnce System) жалпыжерлік координаттар жүйесін
құрды. Жүйе
ITRF ( International Terretrial Refertnce Trame)
деп аталатын қосындар желісімен бекітілген. Барлық материк-
тер мен мұхиттардағы аралдарда оналасқан жүздеген ITRF
қосындарының орындарының қателіктері 10см-ден аспайды.
Геодинамикалық үдерістердің əсерінен қосындардың коорди-
наттары жылына 1-2см жылдамдықпен өзгеретіндіктен олар
тұрақты түрде жаңартылып, каталогта олардың тіркелген жылы
көрсетіледі (мысалы ITRF-94).
Бүкіл дүниежүзінде америкалық жерсеріктік позициялау
жүйесінің кеңіне қолданылуына байланысты 1984 жылғы
Дүние-
жүзідік геодезиялық жүйе - WGS-84 ( Geodetic Referеnce Sуstem,
1984) [ 2.2 кесте] енгізілді. Оның геометриялық өлшемдері іс
жүзінде GRS-80 элипсоидының тұрақтылығына сəйкес келеді.
Жүйенің дəлдігі дициметр деңгейінде тұр. 1984 жылғы нұсқаларда
ғаламдық позициялау жүйесінің Жердің жасанды серіктерін
бақылайтын WGS-84 жəне ITRF қосындарының координаттарын
бірнеше дициметрге дейінгі дəлдікпен сəйкестендіруге болады.
1993 жылдан бастап дүние жүзінде WGS-84 жəне ITRS коор-
динаттар жүйелерін жақындататын
Халықаралық геодезиял-
Достарыңызбен бөлісу: | 
