Оқулық Алматы, 012 ббк 74. 04 П 15

179
қарама-қайшылықтар тек жойылып қана қоймай, тереңдей 
түседі. «Шиеленістен кейіннің пайда болуына, шиеленістің 
уақытынан бұрын немесе жартылай реттелуі, мүдделердің 
қанағаттанбаушылығы, заңсыз əрекеттер немесе қарастырылуға 
болатын күтпеген жағдайлар, өзіне міндеттемелерді алусыз бір 
нəрсені орындаймын деген уəделер ықпал етуі мүмкін. Сондай-
ақ, психологиялық жəне мінез-құлық факторлары өте маңызды: 
кінəліні тауып, өзінен кінəні алуға ұмтылу, біржақты пайда көруді 
көздеу, «бетін сақтаудың» жеткіліксіз мүмкіндіктері, қысым 
көрсету жəне мəжбүрлеу сезімі шиеленіс қатысушыларының ара-
сында күштер теңгерімінің өзгеруіне əкеп соғады» [81, 86-87 б.].
Пайда болу көзі бойынша шиеленістерді объективтік жəне 
субъективтік негізделген деп бөлуге болады. Шиеленіс қатысушы-
ларының (əріптестердің, басшылардың жəне т.б.) күштеріне əлсіз бай-
ланысты немесе байланыссыз себептердің салдары ретінде шиеленіс-
тердің пайда болуы объективті деп саналады. Осы жағдайларда шиеленіс 
ұжымның тіршілік əрекетінде сəтсіздікті көрсете отырып, белгі 
беруші функциясын атқарады. Субъективтік негізделген шиеленістер 
– қатысушылардың жеке ерекшеліктері сəйкес келмегендіктен пайда 
болады.
Қауырттылықтың көріну дəрежесі бойынша шиеленістер дамуы 
3-ке бөлінеді: 
– көп жағдайда əлі тек уақытша қиыншылықтар мен келіспеуші-
ліктің салдары болатын тұлғааралық наразылық, өзара жазғырулар мен 
дау-дамайлар;
– шиеленіс қатысушыларының арасында қауырттылық пен 
түсініксіз өсетін дау-дамайлар;
– шиеленіс ашық кезеңге көшкенін растайтын жанжал. Осы деңгей-
де қарым-қатынастардың ажырау қаупі, шиеленістердің деструктивтік 
емес, конструктивтік шешілуі ерекше нақты болуда.
Шиеленіс түріне қарамастан оның өтуін бірнеше кезеңдерге бөлуге 
болады, олар əртүрлі сатыдан тұрады.
Бірінші кезең – латенттік (жабық) – келесілерді өзіне қосады:
– пайда болуы жəне адамдармен шындықтың өзі проблема ретінде 
қарастырылғанда, объективтік проблемалық жағдайдың болуын 
ұғынуы;
– осы проблема тараптың (тараптардың) бар мүмкіндіктерінде, 
өкілеттіліктерінде шешілуі мүмкін емес екендігін түсіну;
– осының салдарынан проблемалық жағдайдың шиеленістің 
алдыңғы жағдайға ауысуы.
Екінші кезең – ашық – келесі кезеңдерді көздейді:

180
– шиеленіске қатысушылардың қақтығысы болатын егес, онда 
тараптардың əрқайсысы өз əділдігін дəлелдеуге жəне өз мүдделерін 
қорғауға тырысады;
– тараптардың қарама-қарсы келуінің қарқындылығын арттыру, 
осының салдарынан эмоциялық қауырттылықтың өсуі, шиеленіске 
басқа адамдардың тартылуы, шиеленістің қызмет пен байланыстың 
басқа аяларына ауысуы, көп жағдайда – «тұлғаға ауысуы» деп атала-
тын жəне т.б. болады;
– қарама-қайшылықтың өзі жоғалмайтындықтан, бірақ мықты 
эмоциялық қауырттылық қатысушылар энергиясының едəуір 
шығындарына əкелетіндіктен, қарсы əрекет қарқындылығының 
төмендеуі негізінде тараптар ашық қақтығыстардың мағынасыздығын 
түсінеді. Демек шиеліністің өзі жойылмайды, қалады:
– шиеленіскен жақтарды жоғары немесе төмен дəрежеде 
қанағаттандыратын шешімді іздестіру жəне жолын табумен байланыс-
ты шиеленістің аяқталуы.
Үшінші шиеленістен кейінгі кезең қарым-қатынастардың біртіндеп 
қалыптасуынан, бірақ, əлі де кері эмоциялардың «қалдықтарымен» 
үйлесуінде ынтымақтастық ету қажеттілігін түсінуден, қарым-
қатынастардың жеткілікті деңгейдегі толық қалыптасуына ауысуын 
көрсетеді.
Білім беру мекемесі жұмысының тиімділігі үшін сондай-ақ, педа-
гогтар жəне білім алушылар арасындағы шиеленістердің уақытында 
анықталуы жəне өнімді шешілуі үлкен маңыз алуда. М. М. Рыба-
кова мұғалім-оқушы өзара əрекеттесуіндегі, оқу-тəрбие үдерісімен 
басқаруындағы, оқушылардың оқу жəне қызметінің басқа түрлерінде 
(ойын, еңбек, спорттық, көркем жəне т.б.) педагогикалық шиеленістерді 
қарастыра отырып, əлеуетті шиеленістілік педагогикалық жағдайлардың 
келесі түрлерін бөледі:
– оқушымен оқу тапсырмаларын орындау, үлгерушілік, оқудан тыс 
қызмет себебі бойынша пайда болатын қызмет (немесе шиеленістер); 
– оқушымен мектептегі тəртіп ережелерін мектептен тыс жерден 
қарағанда, көп жағдайларда сабақтар тəртібін бұзу жағдайында пайда 
болатын мінез-құлық, əрекеттері (шиеленістер);
– оқушылар мен мұғалімдердің эмоционалды жеке қарым-қатынас 
аясында, олардың педагогикалық қызметінің үдерісіндегі қатынас ая-
сында пайда болатын қарым-қатынастар жағдайлары (шиеленістер)» 
[85, 46 б.].
Қызметпен байланыста жағдайлардың бірінші тобы сабақта 
мұғалім жəне оқушы, мұғалім жəне оқушылар тобының арасында пай-
да болуы мүмкін жəне автор белгілегендей, көп жағдайда оқушының 

181
оқу тапсырмасын орындаудан бас тартуы кезінде көрінеді. Бұл шар-
шау, оқу материалын игерудегі қиындық, үй тапсырмасын орындамау 
сияқты əртүрлі себептерден болады жəне көп жағдайларда мұғалімнің 
жұмыстағы қиыншылықтары кездескенде нақты көмек орнына сəтсіз 
ескерту жасауынан болу мүмкін.
М. М. Рыбаковамен екінші топқа бөлінетін жағдайлар мен 
қылықтардың шиеленістері мұғаліммен оқушының қылығын талдауда-
ғы жіберген қателіктерімен, негізсіз қорытынды жасағанымен, қандай 
да болсын бір əрекет мүлдем əртүрлі түрткілермен туындау мүмкін 
болатынын ұмытып немесе ескермей, түрткілерді анықтамағанымен 
негізделеді.
Қарым-қатынастардың себептері мен шиеленістері көп жағдайда 
педагогпен оқиғаны тəжірибесіз шешуінің нəтижесінде пайда болады. 
Осындай шиеленістер көп жағдайда,тұлғалық мағынаға ие болады, ұзақ 
жақтырмауды жəне оқушының мұғалімге деген жеккөрінішін тудыруы 
мүмкін, ұзақ уақытқа мұғаліммен əрекеттесуін бұзады жəне білім алу-
шыда ересектердің əділетсіздігі мен түсінбеушілігінен қорғануда өткір 
қажеттілігін туғызады.
Автормен педагогикалық шиеленістердің ерекшеліктеріне келесі-
лер жатқызылған [85, 53 б.]: 
– мұғалімнің оқиғаның педагогикалық дұрыс шешілуі үшін кəсіби 
жауапкершілігі, өйткені мектеп – бұл оқушылар адамдар арасында 
қарым-қатынастардың əлеуметтік нормаларын игеретін кеңістік,
– қатысушылар жасының жəне өмірлік тəжірибесінің айырмашы-
лығы -олардың шиеленістердегі ұстанымдарын айырады, қателіктерді 
шешкен кезде жауапкершіліктің əртүрлі дəрежесі туады; 
– қатысушылармен оқиғаларды жəне олардың себептерін əртүрлі 
түсіну (шиеленіс «мұғалім көзімен» жəне «оқушы көзімен» əрқалай 
көрінеді), сондықтан да мұғалім кейде бала күйзелісінің тереңдігін оңай 
ұғынбайды, ал оқушы болса, өз эмоцияларын басқара алмағандықтан, 
оларды санаға бағындыра бермейді; 
– шиеленіс кезінде басқа оқушылардың болуы оларды осы оқиғаға 
жұмылдырады, осының салдарынан шиеленіс олар үшін де тəрбие 
мəніне ие болады; 
– шиеленістегі мұғалімнің кəсіби ұстанымы оны шешуде өзіне бас-
тама алуға жəне бірінші орынға оқушының мүдделерін қалыптасушы 
тұлға ретінде қоюға міндеттейді; 
– педагогикалық қызметтегі шиеленісті сəтті шешкенше ескеру 
оңай жəне т.б.
Білім алушылар мен білім берушінің арасындағы шиеленістердің 
себептері көп жағдайда келесідей болады: