Оѕтїстік ќазаќстан облысы аймаєындаєы негізгі жоєарєы су кґздері болып: Сырдария, Келес, Бадам, Арыс, Бґген, Сайрамсу ґзендері табылады

Алматы облысындағы Талдықорған қаласына жақын орналасқан бөгндердің географиялық орнын анықтап,шаруашылықтағы маңызы мен жалпы экологиялық жағдайын сипаттап,зерттеу.

4. 
   Алматы облысындағы бөгендердің орналасу ерекшелігі.
   
5. 
   Талдықорған аймағындағы бөгнедердің шаруашылық маңызы.
   
6. 
   Бөгендердің экологиялық жағдайы.
   

Бұл ізденіс жұмысында Алматы облысының физикалық-географиялық жағдайы мен географиялық орнына, жер бедері мен геологиясына, тектоникалық құрылымына шолу жасалған. Алматы облысының ішкі сулары, топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі сипатталған.Облыстағы ауыл шаруашылық,өнеркәсіп салаларының, су шаруашылығына тигізетін әсері, экономикалық ерекшеліктері мен проблемаларын қарастыра отырып облыстағы – бөгендердің шаруашылық маңызын ашқан.

Ізденіс жұмыс 20 беттен, 2 тараудан, 2 кестеден қосымшадан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.

Аннотация
В этой краеведческой работе исследуется важность использования плотин для сельского хозяйства, находящихся в Алматинской области, в отдельности плотины Коксу, Акешки, Кызылагаш и обозначение их на карте.

Цель краеведческой работы:

Исследование, описание общего экологического состояния и сельскохозяйственной важности, географического расположения плотин, находящихся близи города Талдыкорган Алматинской области.

Новизна исследования:

1. Особенности расположения плотин Алматинской области.

2. Сельскохозяйственная необходимость плотин в Талдыкорганском регионе.

3. Экологическая ситуация плотин.

 В этой работе рассматриваются тектонические структуры, геология и топография, физико-географическое положение и географическое расположение. Описываются растительный мир, почва, внутренние источники Алматинской области. Раскрывается важность плотин для сельскохозяйственной отрасли в регионе, влияние на управление водными ресурсами, учитывая особенности экономических проблем региона.

Исследовательская работа состоит из 20 страниц, 2 глав, дополнительной 2 таблицы, вывода и списка использованной литературы.

Annotation
      In this paper we study the local history the importance of dams for agriculture located in Almaty region, separately dam Cox Akeshki, Kyzylagash and marking them on the map.

      The purpose of local history work:

The study, description of the general environmental conditions and rural and economic importance, the geographical location of the dams located near the city of Taldykorgan Almaty region.

The novelty of the research:

1. Features of the location of the dam of Almaty region.

2. Agricultural necessity of dams in Taldykorgan region.

3. The environmental situation of dams.

  Practical value: Research materials on this work explored the lessons of physical geography of Kazakhstan.

In this paper, we consider the tectonic structures, geology and topography, physical geography and geographical location. It describes the flora and fauna, soil, domestic sources of Almaty region. Reveals the importance of dams for agriculture in the region, the impact on water resources management, taking into account the peculiarities of the economic problems of the region.

The research work consists of 20 pages, 2 chapters, 1 more table, output and bibliography.


>Кіріспе
Қазақстанда 4 мыңнан астам бөгет пен бөген бар. Олардың жалпы ауданы 10 мың шаршы километрге жуық, бұлардағы тұщы су көлемі шамамен 90 текше километрдей.

Көлдер әр түрлі табиғат ресурстарына бай.

Суы. Халық шаруашылығының қажетіне көбінесе көлемі бір шаршы километрден жоғары, минералдылығы 3 г/кг-нан аз және тереңдігі 2 метрлік көлдер пайдаланылады. Осы көлдердің су деңгейінің жылдық орташа өзгеруі, минералдануы аз болады. Көлдердің көп жылдық орташа қоры 13 миллиард текше метрдей. Көктемде және жаз айларында көл суының жалпы көлемінен 1-5 %-ке, яғни 300-700 миллион текше метрге дейін пайдалануға болады.

Балығы. Республикамыздағы көлдерде балықтың 35 түрі кездеседі, олардың ішінде аулайтыны – сазан, көксерке, майбалық, ақ балық, алабұға, табан балық. Балқаш, Алакөл, Билікөл, Қамыстыбас және Марқакөлден ауланатын балық мөлшері 0,5-тен 40 кг-ға дейін. Осы көлдерден жыл сайын 6-7 мың тонна балық ауланады. Ал көлдерді ұтымды пайдаланса, балық аулауды екі есеге дейін артыруға болады.

Су өсімдіктері. Олар қағаз және ағаш өнеркәсібінде,құрылыста пайдаланылады. Көл қамысы 500 мың гектар жерді алып жатыр, ол негізінен Балқаш, Алакөл көлдерінің және Шу, Нұра, Сырдария өзендерінің сонымен қатар бөгендердің (жасанды көлдердің) жағалауларында өседі.

Есептеулерге қарағанда, 150 мың гектар жерден 1,5 млн. тонна құрғақ қамыс дайындауға болады. Олар қамысты ұтымды пайдаланып, химиялық жолмен өндесе, 700 мың тонна ағартылған целлюлоза, 30 мың тонна мал азығы ашытқысы, 300 мың тонна сульфатты спирт бордасын, 7,5 миллион декалитр этил спиртін өндіруге болады екен. Сондай-ақ миллион текше метр ағаш үнемделеді және жылына 5 миллион тонна мал азығын құнарландыруға болатын белок пен витамин алынады.

Жануарлар әлемі. Қазақстан көлдері жағалауларындағы түлкі, ақ тышқан, мысық, солонгая, қасқыр, борсық, қарсық, сасық күзен, жабайы шошқа, су тышқаны және т.б. тіршілік етеді. Бұлардың ішінде ең көп тарағаны – ондатр. 1944-1964 жылдар аралығында республикада 24 млн. Ондатр терісін өндіру 20 есеге дейін кеміді, бұған ондатрды аулауды дұрыс ұйымдастыру, браконьерліктің етек алуы елеулі әсер етуде. Бұл саланы ұтымды пайдаланған жағдайда жыл сайын ондатр терісін өндіруді бірнеше есе арттыруға болады. Тақырыптың өзектілігі: Су тіршілік көзі ,оны шаруашылықта тиімді пайдалану және таза болуы бүгінігі күнгі ең басты мәселенің бірі. Сондықтан біздің өзендердің суын тиімді пайдалану мақсатында бөгендер салынған. Жалпы бөгендердің саны олардың экологиялық жағдайы ең негізгі мәселе.

Қазақстандағы ірі қоймалардың бірі – Қапшағай су қоймасы. Ол Алматы обласы территориясындағы Іле аңғарында салынған. Су 1970 жылдан қалана бастады. Ауданы 1850 шаршы км, көлемі 28,14 текше метр, ұзындығы 180 км, ең ендірек бөлігі 22 км. Орташа тереңдігі 15,2 метр, ең терең жері 45 метр. Су қоймасының деңгейі ағысқа байланысты 4 метрге дейін ауытқып отырады. Қапшағай СЭС –і электр энергия қуатын өндіріп, облыстың кәсіпорындары мен халқы үшін жарық береді. Қапшағай су қоймасының энергетикалық және ирригациялық маңызы өте зор. Сонымен қатар ол – Алматы қаласы тұрғындарының демлыс орны.

Жер беті ағыны Алматы облысында біркелкі таралмаған. Көпшілігі шығысында және оңтүстігімен ағады. Батысы мен солтүстігінде көп өзендедің суы тартылып арналары кеуіп қалады.Ірі өзендері –Іле, Қаратал, Лепсі салаларымен. Іле, Қаратал өзенінің бас жағы мыңдаған гектар жерді, бау-бақша, күріш,қызылша алқаптарын суландыруға көп қызымет етеді. Суармалы егіннің шығымдылығын арттыру мақсатында салынған жасанды субөгендері – Көксу,Ақешкі,Қызылағаш.

Балпық бекетінің оңтүстік бөлігінен Көксу өзені ағып өтіп, Қаратал өзеніне өзеніне барып құяды. Көксу өзені қаладан 8-10 шақырым жерде орналасқан. Өзеннің ағынын «Көксу» су қоймасы реттеп отырады. Осы «Көксу» су қоймасы бірнеше елді мекенді,шаруашылықты суландырудың негізгі көзі болып табылады.

Су қорын пайдаланғанда суды үнемдеудің ең бір басты бағыты- су шығынын азайту. Су көзінен оны пайдаланатын орынға жеткенше әсіресі ауыл шаруашылығында Алматы облысы бойынша су шығыны 25 пайызға жеткен. Бұл әрине өте жоғары көрсеткіш, жедел түрде су шығынына қарсы әрекеттер жасауды қажет етеді. Жалпы бұл облыс бойынша қолданылатын судың 95 пайызы ауыл шаруашылығына жұмсалады. Бұл судың лайлануына ғана емес, біржола жоғалуына әкеп соғады. Ал өнеркәсіпте су қоры азырақ пайдаланғанымен айналымға түскен су таза болмайды, өндіріс қалдықтарымен ластанып жерді және өзен- көлдердің суын ластайды. Әсіресе Іле,Көксу,Қаратал өзендерінің суы көп мөлшерде ластанған.

Мәселенің өңделуі: Қазақстан Республикасының ақпарат көздері мен Қазақстанда жарық көрген мәліметтерге, жергілікті жердің ақпарат көздеріне сүйенеді.

Өлкетану-ізденіс жұмысының мақсаты:

Алматы облысындағы Талдықорған қаласына жақын орналасқан бөгндердің географиялық орны мен шаруашылықтағы маңызы және жалпы экологиялық жағдайын сипаттап,зерттеу.

Зерттеудің жаңалығы:

7. 
   Алматы облысындағы бөгендердің орналасу ерекшелігі.
   
8. 
   Талдықорған аймағындағы бөгнедердің шаруашылық маңызы.
   
9. 
   Бөгендердің экологиялық жағдайы.
   

Практикалық құндылығы: Ғылыми-зерттеу материалдары мектепте Қазақстанның физикалық географиясындағы ішкі сулар тақырыбында оқушылардың білімін қалыптастыра отырып тәрбиелудің жолдарын ұсынады.

1. Алматы облысының физикалық – географиялық жағдайы

1. 
   Алматы облысының географиялық орны, жер бедері.
   

Алматы облысы — Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 224,0 мың км². Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1631,7 мың адам (1998). Әкімшілік орталығы — Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі.

Облыстың табиғаты мен жер бедері ала-құла. Қазіргі жер бедерінің қалыптасуына сыртқы күштер, атап айтқанда ағын су мен желдің әсері көп. Ағын су жыныстарды ағызып, ойпаң жерлерге үйеді. Жер бедерінің күрделілігі климаттың су мөлшерінің, топырақтың, өсімдік пен жануарлар дүниесінің қалыптасуына әсерін тигізеді.

Балқаш және Алакөлге ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Оның басым бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Лөкқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген. Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу (Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауыныңсілемдері толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы — Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км²-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері).

Облыстағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге дейінгі кристалды тақта-тасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер т.б. палеозой жыныстары кеңінен тараған. Тау етегі және облыстың биіктігі орташа өңірлері плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Облыстағы таулардың алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық (пенеплен) қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында, альпілік орогенез кезінде пенепленге айналған өңір тектоник. процестер нәтижесінде кәдімгі тауларды түзген. Мұнда осы кезге дейін тектоникалық процестер жалғасуда. Оқтын-оқтын болатын жер сілкінулер — соның айқын дәлелі.

1.2 Алматы облысының геологиясы, климаты

Кен байлықтарынан облыс қойнауында полиметалл Текелі), вольфрам (Бұғыты), (молибден кентасының едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бентонит сазы (Ақсу, Алакөл аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас және қоңыр көмір (Ойқарағай, Тышқанбай), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жерасты сулары бар.

Алматы облысының климаты негізінен континенттік, шөл даладан мәңгі қарға дейінгі  5 климаттық аймақты біріктіреді. Қысы қоңыржай салқын. Қаңтар айындағы орташа температура солтүстік жазық бөлігінде — 10-16 С, оңтүстікте — 4-9С. Жазы ыстық және қуаң. Шілде айының орташа темп-расы солтүстігінде 25С, оңтүстігінде 27С. Бұл жазық өңірлерде жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 110-250 мм. Тау бөктерінің климаттық жағдайы жұмсақ. Қаңтар айының орташа температурасы — 5-9С, жылымық жиі болып тұрады. Шілде айының орташа температурасы тау бөктерінде 21-23С, тау аңғарларында 19-22С. Жауын-шашын тау бөктерінде 400-600 мм, тау аңғарларында 700-1000 мм. Облыс жерінде жауын-шашын негізінен көктем мен жаз айының басында жауады. Солтүстік өңірдің жазығы мен тау бөктерлерінде қар жамылғысының орташа қалыңдығы 10-30 см, тау беткейлерінде 40-100 см. Балқаш және Алакөл жағалауларында бриз желі соғады. Облыс аумағы Қазақстан Республикасының шығысында бөлігінде орналасқан. Дүние жүзілік мұхиттардан бірнеше мыңдаған шақырым қашықтықта жатыр. Биік таулардың оңтүстікте көлбеу жатуы, ал солтүстігінде таулардың аласалығы суық ауаның еркін кіруіне әсер етеді. Климаттың құрылуының географиялық ендіктің де әсері мол.

Күн мен түнгі, қыс пен жазғы ауа-райлары әртүрлі болып келеді. Жаз айлары жылы болып келеді және солтүстік аудандарда 6 айға созылады. Барлық жерінде ыстық болып, құрғақ әрі ұзақ тұрады.

Осы жота арқылы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының мемлекеттік шекарасы өтеді. Көксу өзені Қараарық пен Қазан өзендерінің құйылысынан басталады. Оның солтүстік суайырығы Жетісу Алатауының солтүстік жотасы болса, оңтүстік суайрығы Тоқсанбай жотасы. Сол жағында айтарлықтай ірі Көктал саласы бар. Қараарық пен Қазан өзендері құйылысар тұсқа дейін қара жол түскен. Көксу өзені Қараарық пен Қазан бастауларының қосылған жерінен Көксу аталады. Жоғарғы бөлігінде тар шатқал арасымен өтеді. Арнасының жағасы тік, биіктігі 4 м-ге жетеді. Су жайылмасының ені 5 – 10 м-ден аспайды. Ағысы қатты, суы мол. Жылдық орташа су ағымы Көксу а. тұсында 37 м³/с. Өзен суы шабындықтарды суландыруға, егін, бау-бақша суғаруға пайдаланылады Көксу өзенінің ортаңғы бөлігінде Рудничный кентінен төменіректе шатқал кеңейіп, ұзындығы 20 км шамасындағы алқапты орай өтеді. Осынау ішкі алқабында қорған, ежелгі қалашық сияқты қола дәуірінің ескерткіштері кезігеді. Су жолын бақылаушы туристердің барлық бағыты осы тұстан басталады. Ішкі алқап аяқталысымен өзен қайтадан оң жағы Қотырқайың жотасымен, сол жағы Қызылкүнгей тауымен шектесетін тар шатқалға құлайды. Бұл тұс Ешкіөлмес тауының батыс жағы. Ешкіөлмес тауында да қола дәуірінен қалған тарихи-археологиялық жәдігерлер жеткілікті.
1.3 Алматы облысының ішкі сулары

Ешкіөлместен кейін Көксу өзені тау алдындағы жазыққа шығады да кент арқылы өтіп Түйемойнақ тауының етегінде Қаратал өзеніне құяды.

Қусақ - Көксу өзенінің оң саласы. Ұзындығы 67 км, су жиналатын алабы 223 км².

Алматы облысы Ескелді ауданының жерімен ағып өтеді. Бастауын Суықтөбе тауының солтүстігінен алып, Елтай ауылының тұсында Көксу өзеніне құяды.

Жоғарғы бөлігінде тар шатқал арасымен өтеді. Орта ағысына дейін аңғары тар келген. Көктемде қар еріген кезде ағысы қатты, суы мол болады. Өзен суы шағын егін, бау-бақша суғаруға пайдаланылады. Жаздың соңғы айларында төменгі ағысының суы тартылып, қара суларға бөлініп қалады.
1 кесте

№	Ірі өзендер	Ұзындығы

2. Алматы облысының – бөгендері және олардың шаруашылық маңызы

2.1 Алматы облысының бөгендері

Қапшағай бөгені, Іле бойында, Алматы облысы Қапшағай қалалық әкімдігі аумағы және Талғар, Еңбекшіқазақ аудандары жерін қамтиды. Қапшағай су электр станциясына байланысты салынған. Қапшағай бөгенінің суға толтырылуы 1970 ж. басталды. Ауданы 1847 км², ұзындығы 187 км, енді жері 23 км, орташа тереңдігі 15 м, ең терең жері 46 м. Шарасының жоспарлы сыйымдылығы 28 км3. Су жиналатын алабы 113 мың км², жағасының ұзындығы 430 км. Бөгеннің солтүстік жағасы құмды-малтатасты, едәуір бөлігі биік және тік жарлы, оңтүстік жағасы аласа, жайпақ, құмды, саздақты келеді. Бөгенде балықтың 26 түрі (ақмарқа, мөңке, тұқы, табан балық, т.б.) кездеседі, олардың ішінде 16 түрінің кәсіптік маңызы бар. Жылына 2 мың тоннадай балық ауланады. Бөген суымен 450 мың га-дан астам жер суғарылады. Онда күріш, бақша дақылдары егіледі. Сонымен бірге шабындық және жайылым суландырылады, Қапшағай қаласының кәсіпорындары пайдаланады.

Алмалы бөгені , Алматы облысы Ескелді ауданындағы Сарыбұлақ (Алмалы) өз. бойында орналасқан. 1979 ж. салынған. Суының көл. 5,5 млн. м3. Бөген суын аудан шаруашылықтары егістікке пайдаланады.

Ащыбұлақ бөгені - Алматы облысы, Ескелді ауданыдна, Ащыбұлақ өзені бойында 1977 ж. салынған. Суының көлемі 4,5 млн. м3, ұзындығы 3 км. Құрамында 3 гидротехникалық құрылыс бар. Аудан шаруашылықтарының егістігі суғарылады.

Ақсеңгір бөгені - Алматы облысы Жамбыл ауданы Ақсеңгір өзенінің бойында орналасқан.

1980 жылы пайдалануға берілді. Су сыйымдылығы 3,6 млн. м3, ұзындығы 3 км, енді жері 1,1 км. Бөген суын Ақсеңгір, Көкдала ауылдарының және Қазыбек темір жол станциясының шаруашылықтары пайдаланады.

Ақсай бөгені – Алматы облысы Қарасай ауданы.[1]Ақсай өзені бойында орналасқан. Аумағы 0,5 км², суының көлемі 2,7 млн. м3, пайдалы көлемі 2,4 млн. м3. Бөгеннің ұзындығы 3 км-ге жуық, енді жері 0,8 км, орташа тереңдігі 1,56 м, ең терең жері 2,1 м. Жалпы су шығымы 20 м³/с. Бөгеннің ұзындығы 13,1 м, биіктігі 1,75 м. Бөгетте секундына 1,5 м3 су жіберетін реттеуіш орнатылған. Суы қаңтар – ақпан аралығында қатады. Бөгеннен Ақсай – Қарғалы суғару жүйесі бастау алады.

Бартоғай бөгені , Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданында, Шілік өзенінің таудан шыға беріс аңғарында, Асысаға ауылының оңтүстік-шығысында 10 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 1067 м. Солтүстіктен оңтүстікке 6 км-ге созылған, ені 3 км, орташа тереңігі 25 м, ең терең жері 60 м-ге жетеді. Аумағы 13 км2, суының көлемі 320 млн./м3 (пайдалы көл. 250 млн./м3). Жағалауы жарқабақты. Бартоғай бөгені 1986 ж. толық пайдалануға берілді. Бөген суымен Іле Алатауы етегіндегі 150 мың га жер суғарылады. Бөгенге ағып келетін судың жылдық орташа мөлшері 1 млрд./м3-ге жетеді немесе бөгеннің сыйымдылығынан 3 есе артық. Су деңгейінің өзгеруі жылына 25 м-ге дейін жетеді, сондықтан аумағы 13 – 5,6 км2 аралығында өзгереді. Бөгеннен ұзындығы 170 км болатын Үлкен Алматы каналы бастау алады. Суының минералдығы төмен (0,172 – 0,234 мг/л). Химиялық құрамы бойынша гидрокарбонатты кальций тобына жатады. Суы жұмсақ, әлсіз сілтілі. Бартоғай бөгенінде сазан, тұқыбалық, мөңке, форель, т.б. балықтар тіршілік етеді.

Күрті бөгені– Алматы облысының Қарасай және Жамбыл ауданыдары жеріндегі су бөгені. Күрті өзен аңғарында. 1967 ж. іске қосылған. Ауданы 8,3 км², ұзындығы 25 км, ең енді тұсы 0,8 км, жағалауының ұзындығы 64 км, орташа тереңдігі 14,5 м, ең терең жері 38,5 м, су сыйымдылығы 120 млн. м3, бөгеннің су жиналатын алабы 10,4 мың км². Арнадағы тосқауылдың ұзындығы 232 м, биіктігі 42 м, ені 7,5 м. Күрті бөгені орташа есеппен жылына 102 млн. м3 су береді; 23 мың га жер суғарылады, шамамен 100 мың га жайылымды суландырады.

Көкөзек бөгені, Алматы облысы Қарасай ауданы жерінде. 1965 жылы салынды. Суының көлемі 3,62 млн. м3. Ақсай, Қарғалы магистральды каналдар суымен толысады. Бөген суымен 0,4 мың га жер суғарылады.

Ақешкі бөгені, Алматы облысы, Ақсу ауданы жеріндегі Ақешкі өзенінде орналасқан. 1978 жылы іске қосылды. Бөгеннің ұзындығы 2,2 км, сыйымдылығы 2,6 млн. м3. 8 гидротехникалық қондырғы және 1 бас тоғаны бар. Бөген суымен 0,5 мың га жер суғарылады.

Ақешкі өзенінің суы көктемде жаңбыр суымен, еріген қар суымен толып, көлемі 3 млн м кубқа дейін жетеді. Көктемде жиналған су деңгейі 7-8 м көтеріледі. Өзен суы жаз бойы маңайындағы ауылдардың егіншілігіне пайдаланылады. Ақешкі өзенінің маңайындағы ауылдарда арпа, бидай, сұлы, күбағыс, қарбыз өсіру жақсы дамыған. Қараша, қазан айларында өзен суы тартыла бастайды. Ал қыста қалған суды ағызып жибереді. Аққан судың көп мөлшері Құрақсуға құяды. Егер суды ағызып жібермесе, көктемде қалған судың үстіне жаңбыр, қар сулары қосылып, су мөлшері көбейіп, бөгенді бұзып жіберуі мүмкін. Ондай болса, Қызылағаштағындай апат қайталанады.Егер бөген болмағанда көктемгі су қоры ағып кетіп, қазіргі Қызылағаштағындай шаруышылықта қуаңшылық болушы еді. Ақешкі бөгенінің басты қызметі - өзеннің суы басқа өзендердің су мөлшерінен азырақ болғандықтан: су қорын үнемдеу,ағынын реттеу, суды тиімді пайдалану. Суды жыл сайын ағызып жібергеннің өзінде, бұл өзенде ұсақ балықтар мекндейді. Жаз айларында халық балық аулап,шомылып, жағасында демалады.Күздің соңғы айында суды ағызғанға дейін, суда жабайы құстар, үйректер мекендейді.

Қызылағаш бөгені, Алматы облысы, Ақсу ауданы жеріндегі Қызылағаш өзенінде орналасқан. 1978 жылы іске қосылды. Бөгеннің ұзындығы 3,6 км

2 кесте Алматы облысындағы бөгендер

№	Бөгендер	Географиялық орны	Іске қосылған жылы	Ауданы (км²)	Суының көлемі (млн. м3)
1	Көкөзек	Қарасай ауданы жерінде, Көкөзек өзенінде	1965	0,4	3,62
2	Күрті	Қарасай және Жамбыл аудандары жерінде, Күрті өзен аңғарында	1967	8,3	120
3	Қапшағай бөгені	Іле бойында, Қапшағай қалалық әкімдігі аумағы және Талғар, Еңбекшіқазақ аудандары жерін қамтиды	1970	1847	28 км3
4	Ащыбұлақ	Ескелді ауданында, Ащыбұлақ өзенінде	1977	0,9	4,5
5	Ақешкі	Ақсу ауданы жеріндегі Ақешкі өзенінде орналасқан	1978	0,8	3,0
6	Алмалы	Ескелді ауданындағы Сарыбұлақ (Алмалы) өз. бойында орналасқан	1979	1,2	5,5
7	Ақсеңгір	Жамбыл ауданы Ақсеңгір өзенінің бойында орналасқан	1980	0,8	3,6
8	Ақсай	Қарасай ауданы.Ақсай өзені бойында орналасқан	1984	0,5	2,7
9	Бартоғай	Еңбекшіқазақ ауданында, Шілік өзенінің таудан шыға беріс аңғарында, Асысаға ауылының оңтүстік-шығысында 10 км жерде орналасқан	1986	13	320
10	Көксу	Көксу өзенінде,Мәмбет ауылының жанында	1970 (87)	0,5	1,2
11	Текелі
12	Мойнақ
13	Қызылағаш

2.2 Бөген суларын тиімді пайдалану, экологиясы
Талдықорған. 22 қараша. ҚазТАГ – Алматы облысында арнайы комиссия апатты жағдайда тұрған және кезек күттірмес апатты – қалпына келтіру жұмыстарын қажет ететін 24 су қоймасы мен су жинақтаушы 13 гидроторапты анықтады, деп мәлім етті облыс әкімінің орынбасары Тынышбай Досымбеков кеңес барысында.

Оның айтуынша, бұларды жөндеу және қалпына келтіру үшін алдын ала есептеулерге сәйкес, 2 млрд-тан астам қаржы қажет.

Ақсу, Ескелді, Жамбыл, Көксу, Балқаш, Ұйғыр аудандарындағы гидроқұрылыстар ең қауіпті жағдайда. Су қоймаларының барлығы дерлік электрлендірілмеген, олардың көтеру механизмдері қолмен ғана жұмыс істейді. Бөгеттер арқылы су өтіп жатыр, су шығарғыштың жапқыштары, апатты шлюздар, басқа гидромеханикалық жабдықтар жұмыс істемейді, ал су тастау апатты тастау арқылы жүргізіледі.

Гидроқұрылыстар стратегиялық маңызды нысандар болып табылғанымен, соңғы бірнеше жыл қатарынан олардағы гидрометрикалық бекеттер жұмыс істемеген, суды есепке алу журналдары жүргізілмеген, бөгеттер тексерілмеген, жөндеу жұмыстарын орындауға дефектілік актілері толтырылмаған.

Алматы облысы әкімінің бірінші орынбасарының, төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою жөніндегі облыстық комиссияның төрағасы Амандық Баталовтың  хаттамалық тапсырмаларына сәйкес, жаз-күз кезеңінде су шаруашылығы нысандарын алдағы қыс пен көктемдегі ауа райының ықтимал күрт бұзылуларына су тасқынына қарсы дайындау бойынша шаралар кешені орындалды.

Су шаруашылығының аудандық пайдаланушы кәсіпорындары суару арналарын тазартып, жалпы көлемі 99,6 мың текше метр топырақ, саз, тас шығарды, 290 шағын гидротехникалық құрылыс нысандарын және темір-бетон суару желілерінің 187,3 шақырымын жөндеуден өткізді. Алматы облысындағы 154 су қоймасының Жамбыл, Іле, Қарасай, Талғар және Еңбекшіқазақ аудандарында орналасқан 10 су қоймасында жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді.

Алматы облысының ТЖ жөніндегі департаменті қараусыз жатқан 15 су қоймасын коммуналдық меншікке беру мәселесін көтерді, өйткені нысандарда қаржыландыру көзінің жоқтығына байланысты бұл нысандарда көп жылдар бойы жоспарлы жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары жүргізілмеген.

Бұл су қоймаларының барлығы апатты жағдайда, олар елді мекендердің қауіпсіздігіне, түрлі инженерлік құрылыстарға қауіп тқндіріп тұр. Жағдайды тұрақтандыру мақсатында су шаруашылығын бақылайтын облыстық табиғи ресурстарды басқару және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы 2016 жылы республикалық бюджеттің есебінен құрылыс жоспарына енгізу үшін апатты жағдайдағы су шаруашылық нысандарын күрделі жөндеу мен қалпына келтіруге жобалық-сметалық құжаттарды әзірлеп жатыр.

Облыстық табиғи ресурстарды басқару және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының мәліметтеріне сәйкес, бүгінгі күні облыста 154 су шаруашылығы нысаны бар, оның 91-і жеке меншікте, 44-і коммуналдық, 4-еуі республикалық меншікте болса, 15-і қараусыз қалған.

Көксу өзені суының химиялық құрамы 2 гидробекеттің беретін мәліметтерімен сипатталады:

- Балпық- г/б

- ст.Көксу г/б Негізгі ластаушы заттар келесілер:

- сульфаттар

- нитриттер

- магний

- мыс

Сульфаттың максималды құрамы қалыпты мөлшерден 12,6 ПДК (1258 мг/л) есе артқан, мыс 11 ПДК, магний 2,4 ПДК. Өзенінің ластану индексі -3,33-ке тең, бұл -ластанған, 4 класқа жатады.

Ақешкі,өзен суының негізгі гидрохимиялық көрсеткіштеріне оның тығыз қоныстанған аудан арқылы өтетіндігі әсер етеді.

Өзеннің ластану деңгейі екі гидробекет суларының химиялық анализ нәтижелері бойынша

анықталған:

- Ақешкі ауылы

- Көлтабан ауылы

Негізгі ластаушы заттар келесілер:

- сульфаттар

- магний

- мыс

- нитриттер

Сульфаттың максималды құрамы 355 мг/л (3,6ПДК), мыс 0,010 мг/л (10 ПДК), нитрит

0,030 мг/л (1,5 ПДК). Өзенінің ластану индексі -1,67-ке тең, бұл-орташа ластанған, 3 класқа жатады.
Су қорларын тиімді пайдалану мәселелерін шешудің негізгі жолдары:

*Су ресурстарын қорғау, сонымен бірге су қатынастарының заңға сүйеніп реттелуі едәуір дәрежеде олардың тиімді пайдалануына әсер етеді . Тап осы негізде су қорларының қолайлы, ұқыпты және тиімді қолдануына қамтамасыз етуге жағдай жасау керек.

*Қолданыстағы су қорларының ұлғайтылуы оның тиімді пайдалануына, сонымен бірге су қоймаларының саны мен сапасының артуына тікелей байланысты.

*Өлкенің тіршілік әрекеті үшін маңызды қаржы керек ететін объекттер (сумен жабдықтау саласы: бөгендер, су қоймалары) мемлекетпен қаржылануы тиісті, жеке меншікке өтпеу керек.

*Өндіріс күштерді орналастыруға және дамытуға талдау жасау , шаруашылық маңыздылығы есепке ала отырып су тұтынудың деңгейі мен құрылымын анықтау.

*Сумен жабдықтау саласында жаңа су көздерін іздестіру және жабдықтауын жаңғырту бойынша жұмыстар жүргізу.

*Су қорларының сапасы және сандық жүдеуін сақтап қалу бойынша шараларды іске асыру. Сулардың ластанумен белсенді күрес жүргізу су шаруашылық балансының шиеленісуіне бермейді, оның шығын бөлігінің қысөартуына мүмкіндік туғыза түседі.

*Су қорларын басқарудың мемлекеттік жүйесін, олардың пайдалануын реттеу, экосистема әдістерінің қолдануын, бар су шаруашылық шараларын жоспарлауды жетілдіру.

*Су сақтаудың мәселелерін кезеңді, біртіндеп және шешіміне бпрлық қатысушыларды үйлесімді жолдарын енгізу .

*Тиімді су ресурстарын пайдалануды , оның ластанудан сақтап қалуға бағытталған меншікті табиғи ортаны қорғау шараларының жұмыстарын ынталандыру ,мадақтау.

*Суды нормативпен тыс пайдалануды болдыртпау.Су пайдаланудың шарттары бұзылған жағдайы су пайдаланушыларға әсер ететіндей , құны табиғат қорғау іс- шараларының құнынан жоғары айыппұл салынуы керек.

*Сарқынды суларды тазартуынан және суды үнемдеуден түскен барлық пайданы кәсіпорындардың қарамағына беру.

*Су үнемдейтін шаруашалық жабдықтарға және экологиялық таза өнімге қосымша және мадақтау бағалар енгізу.

*Ірі су шаруашылық ұйымдарда су саясатының іс- шараларын өңдеуге және жоспарлауға тікелей араласатын қоғамдық өілдерден бақылаушы кеңестер құру.

*Келешекте су қорларының ұлғаюы өлкедегі су шаруашылық объекттерінде жоғалтатын суды азайту арқылы қол жеткізілуі тиіс.
2.3 Талдықорған қаласына жақын орналасқан бөгендердің

шаруашылықтағы орны
Ақешкі бөгені, Алматы облысы, Ақсу ауданы жеріндегі Ақешкі өзенінде орналасқан. 1978 жылы іске қосылды. Бөгеннің ұзындығы 2,2 км, сыйымдылығы 2,6 млн. м3. 8 гидротехникалық қондырғы және 1 бас тоғаны бар. Бөген суымен 0,5 мың га жер суғарылады.

Ақешкі өзенінің суы көктемде жаңбыр суымен, еріген қар суымен толып, көлемі 3 млн м кубқа дейін жетеді. Көктемде жиналған су деңгейі 7-8 м көтеріледі. Өзен суы жаз бойы маңайындағы ауылдардың егіншілігіне пайдаланылады. Ақешкі өзенінің маңайындағы ауылдарда арпа, бидай, сұлы, күбағыс, қарбыз өсіру жақсы дамыған. Қараша, қазан айларында өзен суы тартыла бастайды. Ал қыста қалған суды ағызып жибереді. Аққан судың көп мөлшері Құрақсуға құяды. Ақешкі бөгенінің басты қызметі - өзеннің суы басқа өзендердің су мөлшерінен азырақ болғандықтан: су қорын үнемдеу,ағынын реттеу, суды тиімді пайдалану. Суды жыл сайын ағызып жібергеннің өзінде, бұл өзенде ұсақ балықтар мекндейді. Жаз айларында халық балық аулап,шомылып, жағасында демалады.Күздің соңғы айында суды ағызғанға дейін, суда жабайы құстар, үйректер мекендейді.

3 кесте

Көксу бөгені. Алматы облысы, Көксу ауданы жеріндегі Қараталдың сол саласы Көксу өзенінде орналасқан. 1970 жылы іске қосылды. Бөгеннің ұзындығы 1,2 км, сыйымдылығы 1,6 млн. м3. 6 гидротехникалық қондырғы және 1 бас тоғаны бар. Бөген суымен 0,9 мың га жер суғарылады.

Көксу өзені Жетісу Алатауының батыс өңірінде. Ұзындығы жөнінен бұл таудағы үшінші өзен (210 км). Өзен шығыстан батысқа қарай жайылып ағады. Көксу өзені Жетісу Алатауының солтүстігі мен оңтүстік жоталарын байланыстыратын Бейжінтаудың батыс беткейлерінен бастау алады.

4 кесте

Қызылағаш бөгені, Алматы облысы, Ақсу ауданы жеріндегі Қызылағаш өзенінде орналасқан болатын 1978 жылы іске қосылды. Бөгеннің ұзындығы 3,6км . су сыйымдылығы 42 млн. м3, бөгеннің су жиналатын алабы 10,4 мың км². Арнадағы тосқауылдың ұзындығы 32 м, биіктігі 20 м, ені 3,5 м. Қызылағаш бөгені орташа есеппен жылына 65 млн. м3 су берген; 23 мың га жер суғарылған, шамамен 100 мың га жайылымды суландыратын болған. 2010-2015 бөген апатынан бері суарылатын жерді,өңделетін жердің аумағы 50 пайызға кеміген.Жергілікті халық неше жылдан бері қайтадан бөген салуды сұрауда,олар аудан,облыс әкімшілігіне бірнеше өтініштер жолдаған. Бөгеннің құрылысы 2016-2020 ж.ж. аралығына жоспарланған.(Облыстың су шаруашылығы мамандарының мәліметінен)

жүктеу 0,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: