Оѕтїстік ќазаќстан облысы аймаєындаєы негізгі жоєарєы су кґздері болып: Сырдария, Келес, Бадам, Арыс, Бґген, Сайрамсу ґзендері табылады

Қандай да болмасын су нысандарын салу үшін алдымен арнайы зерттеулер жүргізіліп, техникалық-экономикалық негіздеме жасалатынын ел жақсы біледі. Алдын-ала зерттеулерде жердің геологиясы, гидрогеологиясы, топырағының құрамы мен оның су өткізгіштік қасиеті, сол жердің ауа райына байланысты судың булану көлемі сияқты су нысанының техникалық сипаттамасына әсер ететін факторлар толығымен анықталады. Осы зерттеулерді жүргізген «Казгипроводхоз» институтының жобалаушы мамандары Қызылағаш су реттегішінің бетінен буланып ұшатын судың көлемі 2,2 млн. текше метрге, ал жерге сіңетін су көлемі 1,8 млн. текше метрге тең дейді. Қызылағаш ауданы 8-9 мың гектардан аспайды екен, яғни, шындығында да оның көлемі 5-6 есе аз.

Қызылағаш техникалық-экономикалық негіздемесі жасалғанда, оның құрамды бөлігі ретінде осы нысанның қоршаған ортаға тигізетін әсері зерттеліп, экологиялық сараптамадан өткізіліп, оң бағасын алды. Сараптамада Қызылағаш бөгенінің қарбыз,соя,қызылша алқаптарына пайдасы болмаса, тигізетін кері әсері анықталмаған. Ол мүмкін де емес еді, үйткені, бұл жер ерте кезден-ақ суармалы шаруашылықтың орталығы болған.

«Су – тіршілік көзі» деп халқымыз тегін айтпаған. Сусыз тірі организмнің өмір сүруі мүмкін емес. Қазақстандағы өзендердің ластануы ең алдымен айналадағы ортаға әсер етіп, флора мен фаунаның бірітіндеп жойылуына алып келеді. Сонымен қатар сүзек, сары ауру, тырысқақ және басқа да жұқпалы ауру түрлерінің таралуына, өршуіне себеп болады. Су ресурстарына суқоймаларына, өзендерге, көлдерге және ағын суларға тазартылмаған немесе шала тазартылған өндірістік-тұрмыстық және ауылшаруашылық қалдық судың ағызылуынан ластанады. Су айдындарының тазалығын сақтаудың ең басты жолы – өндірісте пайдаланылған суды тазартып, қайта айналысқа қосатын тұйық өндірістік цикл тәсілін қолдану

Бөгендер Қазақстан аумағында жер беті ағындарын реттеу мақсатында өзен арналарын бөгеу арқылы жасалады. Егер көлемі кіші ойыстарды бөгейтін болса, оларды тоған деп атайды. Бөгендер, негізінен, халықтың қажетін өтеу үшін жасалады. Бөгендер су айдынының алып жатқан ауданына қарай төртке бөлінеді:

1. 
   50 км²-ге дейін - кіші,
   
2. 
   250 км²-ге дейін-орта,
   
3. 
   1000 км²-ге дейін - ірі,
   
4. 
   одан үлкендері - аса ірі бөгендер.
   

Жер беті ағыны Алматы облысында біркелкі таралмаған. Көпшілігі шығысында және оңтүстігімен ағады. Батысы мен солтүстігінде көп өзендедің суы тартылып арналары кеуіп қалады.Ірі өзендері –Іле, Қаратал, Лепсі салаларымен. Іле, Қаратал өзенінің бас жағы мыңдаған гектар жерді, бау-бақша, күріш,қызылша алқаптарын суландыруға көп қызымет етеді. Суармалы егіннің шығымдылығын арттыру мақсатында салынған жасанды субөгендері – Көксу,Ақешкі,Қызылағаш.

Балпық бекетінің оңтүстік бөлігінен Көксу өзені ағып өтіп, Қаратал өзеніне өзеніне барып құяды. Көксу өзені қаладан 8-10 шақырым жерде орналасқан. Өзеннің ағынын «Көксу» су қоймасы реттеп отырады. Осы «Көксу» су қоймасы бірнеше елді мекенді,шаруашылықты суландырудың негізгі көзі болып табылады.

Ақешкі өзенінің суы көктемде жаңбыр суымен, еріген қар суымен толып, көлемі 3 млн м кубқа дейін жетеді. Көктемде жиналған су деңгейі 7-8 м көтеріледі. Өзен суы жаз бойы маңайындағы ауылдардың егіншілігіне пайдаланылады. Ақешкі өзенінің маңайындағы ауылдарда арпа, бидай, сұлы, күбағыс, қарбыз өсіру жақсы дамыған. Қараша, қазан айларында өзен суы тартыла бастайды. Ал қыста қалған суды ағызып жибереді. Аққан судың көп мөлшері Құрақсуға құяды. Ақешкі бөгенінің басты қызметі - өзеннің суы басқа өзендердің су мөлшерінен азырақ болғандықтан: су қорын үнемдеу,ағынын реттеу, суды тиімді пайдалану. Суды жыл сайын ағызып жібергеннің өзінде, бұл өзенде ұсақ балықтар мекндейді. Жаз айларында халық балық аулап,шомылып, жағасында демалады.Күздің соңғы айында суды ағызғанға дейін, суда жабайы құстар, үйректер мекендейді.

Су қорын пайдаланғанда суды үнемдеудің ең бір басты бағыты- су шығынын азайту. Су көзінен оны пайдаланатын орынға жеткенше әсіресі ауыл шаруашылығында Алматы облысы бойынша су шығыны 25 пайызға жеткен. Бұл әрине өте жоғары көрсеткіш, жедел түрде су шығынына қарсы әрекеттер жасауды қажет етеді. Жалпы бұл облыс бойынша қолданылатын судың 95 пайызы ауыл шаруашылығына жұмсалады. Бұл судың лайлануына ғана емес, біржола жоғалуына әкеп соғады. Ал өнеркәсіпте су қоры азырақ пайдаланғанымен айналымға түскен су таза болмайды, өндіріс қалдықтарымен ластанып жерді және өзен- көлдердің суын ластайды. Әсіресе Іле,Көксу,Қаратал өзендерінің суы көп мөлшерде ластанған.

Бұл ізденіс жұмысында Алматы облысының физикалық-географиялық жағдайы мен географиялық орнына, жер бедері мен геологиясына, тектоникалық құрылымына шолу жасалды. Алматы облысының ішкі сулары, топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі сипатталған.Облыстағы ауыл шаруашылық,өнеркәсіп салаларының, су шаруашылығына тигізетін әсері, экономикалық ерекшеліктері мен экологиялық проблемаларын қарастыра отырып облыстағы – бөгендердің шаруашылық маңызын аштық.

Жалпы су шаруашылығына дұрыстап көңіл бөлетін уақыт жетті. Біз барлық өзендердің төменгі ағысында отырмыз. Суымыздың жартысына жуығы көршілерден келеді. Жыл өткен сайын су саласындағы қарым-катынасымыз күрделеніп барады. Суды басқару, оны тиімді пайдалану мен қорғау саласында толыққанды кешенді саясат болуы керек.

2. Ә.С.Бейсенова «Қазақстанның географиялық атласы» Алматы 2010.

3. М.К.Нұрмағанбетов «Жер судың аты,тарихтің хаты» Алматы 2009.

«География және табиғат» 20012,№6

4. Н.М. Жақанбаева «География» Алматы 2011,114-116 б.

5. Ә.С. Бейсенова «Экология» Алматы 2000, 154-166 б.

6. Ғ.С. Гарапова, Н.М. Жақанбаева «География» Алматы 2007,114-116 б.

7. «Қазақстан Ұлттық энциклодедиясы» Алматы 2010, 3 том

8.«Қазақ Совет энциклодедиясцы» Алматы 1975, 2 том

9. Атамекен газеті, Алматы 2014, №88

10. Егеменді Қазақстан 2014-2015,№1235 11.05.24.№4377 12.06.28

11. Жетісу газеті .Талдықорған 2015, №82

12. Интернет. Ak orda.kz. сайты

13. А. Басшов «Экология және таза су проблемасы» Алматы 2003,12-25

14. Экологическое состояние окрущающей среды в Республике

Казахстан. Алматы, 1992.

15.ГельдыеваГ.В.,НадыровШ.М.Проблемысовместного использования водных ресурсов Или-Балхашского региона //Материалы международной юбелейной научно-практической конференции. КАЗНИИМОСК. Алматы. – 2010. С.17-25.

16. Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии. Алматы, Рауан, 2009. С.74-86.

17. Надыров Ш.М., Темирбеков А.Т., Дуйсенбаева К.Д., Опабеков М.А.

Орталық Азиядағы трансшекаралық өзен сулары ресурстарын пайдаланудың экономикалық географиялық мәселелері. //ҚазҰУ хабаршысы, экология сериясы, 2010. №1, 58-59 б.

18. Бейсенова Ә., Самақова. А., Есболов. Т., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы, - Рауан. 2011. 301-303 б.

блысы қазіргі жер бедерінің қалыптасуына сыртқы күштер, атап айтқанда ағын су мен желдің әсері көп. Ағын су жыныстарды ағызып, ойпаң жерлерге үйеді. Жер бедерінің күрделілігі климаттың су мөлшерінің, топырақтың, өсімдік пен жануарлар дүниесінің қалыптасуына әсерін тигізеді.

Таулары: Сырдария өзенінің орта бөлігі ағысының шығысынан оңтүстікке қарай Тянь-Шань тауларының атыраптарына Талас Алатауы, Өгем қыраттары және Қаратау тауы кіреді. Бұлар биік емес аласа тауларға жатады.Бірақ олардың шығыс бөлігінде жартастардың өте бийк жерлері де бар.

Жазық аймақтарға: Оңтүстік өлкенің бір өзгешелігі болып оның көптеген аумағын жазық аймақтар аоып жатыр. Территорияның басым бөлігі сусыз шөл және құрғақ дала болып келеді. Оны көптеген өзен аңғарлары кесіп өтеді.

Оңтүстік Қазақстанды күнгей жағынан жиектейтін тауларда биіктік зоналық байқалады. Аз қашықтық шөлден ғана бастап мәңгі қар мен мұздықтарға дейін зоналар ауысып жатады. Сырдаряи өзенінің соңғы жағынан басталатын жазықтық Түркістанды жанай өтіп оңтүстікке қарай созылып кетеді. Бетпақдала жазығы соған жалғасып жатқан шөлейтті өңір. Ол батысында Сарысу өзенінен бастап шығысында Балқаш көліне дейін 500 шақырым, солтүстіктен оңтүстікке Шу өзені аңғарына дейін 300 шақырымға созылып жатыр. Бет

1-сурет. Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық картасы өте азайып кететіндігі байқалады.

Күннің беретін жылуы ылғалданудан 12-15 есе асып түседі. Шілдедегі орташа айлық ауаның температурасы 20-26 С болады, ал Қызылқұмдағы куейбір жерлердің орташа температурасы 48 С-қа дейін жетеді. Жаз айларындағы ауаның ылғалдылығы 25-28 процент. Ол өте ыстық құрғақ күндері 15 проценке дейін жетеді.

Бір жылдық күн радиациясы 588152-669888 Джоуль. Күннің тік түсетін радиациясы әрдайым шашыранды радияциядан мол болатындығын көрсетеді. Кей кездерде бұл көріністің 90 пайызы дерлік байқалады, тәуліктік температураның амплитудасы 18 С болады.

Қызылқұм, Мойынқұм шөлдерінде түнге қарай температура 0-қа жететін түндер үздіксіз қайталанып отырады. Мұның басты себебі өте құрғақ ауа түнгі уақытта тез суынады. Оңың бірден-бір себебі ауаның құрамында су буларының жоқтығы.

Қыс айларында Сібір антициклоны үстемдік жасайды. Қоңыржай белдеудегі суық ауа –райы көбінесе жылымай, ұзақ сақталатын күндер көп болады. Орташа температура 8-10 С, кейбір күндері көрсеткіш 40 С-қа дейін төмендейді, ол ауа массаларының ағымы оңтүстік бағытқа қарай өзгерген жағдайда тез жылымық боп өзгере қалады. Шардара төңірегіндегі Қызылқұм шөлінің температурасы -3-2 С –қа дейін жетеді. Бұл төңіректе кейде +15 С- қа дейін көтеріліп кететін күндер болып тұрады. Осыған орай кейде циклонды ауа массалары Оңтүстік батыстан келе бастайды да, қар аралас жаңбыр болып жауатыны байқалады. Оңтүстік Қазақстан облысының көлді аймақтарына жылына 90 мм ден 180 мм –ге дейін жауын-шашын түседі, ол булану 1000-1500мм болады.

Оңтүстік Қазақстан облысында негізінен төрт түрлі ауа массасы үстемдік жасайды:

1. 
   Арктикалық антициклондар ағымы
   
2. 
   Монғол антициклоны
   
3. 
   Иран ауа массаларының ағымы
   
4. 
   Солтүстік батыстан келетін циклон Атлант мұхитынан пайда болатын «Исландия» минумумы әсер етеді.
   

Қыста бұл ауа массалары жылылық әкелген, сірескен мұздар еріп сай-салаға тасқын болып аққан. Жерорта теңізі мен Қара теңізден қаныққан ау массалары оңтүстік батыстан келе бастаған. Сөйтіп боранды-бұрқасын қалыптассып, қар күйінде кейде жаңбыр күйінде түсіп отырады, кейде қарға айналады. Атлант мұхитынын келетін ауа массалары Оңтүстік Қазақстан облысына қаныққан ауа массаларын айдап әкеледі де, жауын-шашын көп жауады. Тау етектеріндегі жазықтарға 350мм –дей жауын-шашын түседі, ол тау белдеулеріне одан көп ылғал қалдырады, оның мөлшері 400-500 мм болады.

Оңтүстік Қазақстан облысында желдің бірнеше түрі бар. Созақ ауданында «Созақ желі» деп аталатын жергілікті жел бар. Солтүстіктен оңтүстікке қарай есетін жел қыста тұрса температураны өте төмендетіп жібереді де, кейде -35 С –тан төмен аяз қалыптастырады, ал жазда салқындатып жібереді. Жауын-шашын мөлшері өте аз жыл бойына 180-200 мм ден аспайтын жауын –шашын түседі. Ал Қаратаудан соғатын жел батыстан шығысқа қарай еседі, ол аймақтарда жауын-шашын мөлшері 250-300мм шамасында ғана жауады. Осы желдер Түркістан аймағына да әсер етеді. Ал, Байдібек, Отырар, Ордабасы, Арыс аудандарының табиғатында да, климатында да ұқсастық бар. Бұл аудандарға әсер ететін «Арыстанды Қарабас» желі Қаратаудан басталып оңтүстік батысқа қарай еседі.Бұл жел ауылшаруашылығына өте көп зиян келтіреді. Кейбір жылдары бұл желдің айлап тұратын кездері болады.

Оңтүстік батыстан соғатын Иран тауларында қалыптасатын ауа массалары да бұл аймақтың табиғатына зиян келтіреді. Жазда аса қауіпті «Керімсал» желін тұрғызады, ол жел барлық дәнді дақылдарды күйдіріп жібереді. Ал ерте көктемде соғатын Арктикадан келетін ауа массалары да ауыл шаруашылығына өте көп зиян тигізеді.

Ал, Түлкібас, Сайрам, Төлеби аудандарында шығыстан есетін «Шақпақ» желі һөз үстемдігін жүргізеді. Ол «Шақпақ-Боранды» деп аталатын елді мекеннен асу арқылы асып келетін шығыс желі. Желдің екпіні өте күшті болып келеді, секундына 25-30 м жылдамдықпен жылжи алады. Қыста қатты суық, жазда өте салқын ауа массасын қалыптастырады. Халық арасында бұл жел туралы «Еріксем екі күн, желіксем жеті күн тұрамын» дешген мақал қалыптасқан. Қазғұрт, Сарыағаш аудандарында «Шыршық» желі үстемдік етеді. Ол жел онша қатты соқпайды. Жетімай, Асық – Ата, Шардара аудандарында «Қоқан» желі үстемдік етеді. Ол жел әрдайым батыстан соғады, ал шығыстан келетін жел «Шамал» желі деп атайды, ол Ташкент жақтан келеді.