Оѕтїстік ќазаќстан облысы аймаєындаєы негізгі жоєарєы су кґздері болып: Сырдария, Келес, Бадам, Арыс, Бґген, Сайрамсу ґзендері табылады

2.2 Су қоймаларды тиімді пайдалану

Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдары еліміз үшін өткір проблемалрдың бірі су қоймаларды суын тиімді пайдалану және оның экологиялык қауіпсіздігі мәселелеріне қоғамның назарын үнемі аудартып келеді. Әсіресе қызу талқылаулар Шардара су қоймаларды төңірегінде өрбуде. Шардара су қоймасының проблемасы сан - салалы және мұнда халықаралық тәжірибедегі апелляция мен тарихи шолусыз шешу мүмкін емес. Оны тек таза шаруашылықтық немесе экологиялық тұрғыдан қарауға болмайды. Керісінше, бұл мәселенің күрделі экономикалық, саяси, гуманитарлық және табиғатты қорғау сияқты аспектілері бар. Қазақстан үшін бұл Шардара су қоймасының пайдалану мәселесін шешумен аяқталмайды.

Мамандардың айтуынша Қазақстан - Еуроазиялық континенттегі ең суға тапшы елдердің бірі болып табылады. Сумен қамтамасыз етілуі жағынан ол ТМД мемелекетерінің ішінде ең соңғы орында. Қалыптасқан жағдайды шиеленістіретін тағы бір мәселе- Қазақстанның ағынды су ресурстарының 56,3 км ғана республика территориясында құралса, қалған 44,9 км³ көршілес жатқан мемлекеттердің аумағынан ағып келеді. Мұның ішінде 23,6 км Қытайдан, оның 12,5 куб км Іле өзенінен, 9,8 куб км Ертіс өзенінен келіп құяды. Ал қалған бөлігі Хоргос, Еміл, Шағантоғай, және Тасты сияқты өзендердің үлесіне тиеді. Жер беті суларының 31 % республика территориясы арқылы көрші мемлекеттер аумағына қарай өтеді.

Соңғы он бес жылда Қазақстанның жер беті суларының табиғи көлемі жылдан - жылға азаюуы байқалуда. Климаттық жағдайлармен бірге бұл үрдіске су ресурстары құралатын тауларда және көп пайдаланылатын аудандардағы шаруашылықтық әрекеттер кері әсерін тигізуде. Дүние жүзінде трансшекаралық өзендердің су ресурстарын тиімді пайдалану проблемасы жыл өткен сайын шиеленісуде және мемлекеттер арасындағы жанжалдарға, әлеуметтік- экономикалық текетірестерге себеп болуда. Мәселе тек суға деген сұраныстың өсуімен байланысты демографиялык факторда немесе индустриялық дамудың жоғары қарқындылығында емес. Дүние жүзінің саяси картасы түбірімен өзгеріске ұшырады. Европада, Азияда, Африкада жаңа мемлекеттер пайда болды және осымен бірге олардың арасында су жөніндегі қарым- қатынастарды реттеу проблемасы туындады. Бір мемлекеттің территориясындағы көптеген өзендер екі немесе бірнеше мемлекеттің шекарасын кесіп өтіп, трансшекаралық сипатқа ие болды. Проблеманың өткірлігі жылдан - жылға өсе түсуде. Сарапшылардың пікірінше 2000 жылға қарай жер шарында ауыз суға деген сұраныс төрт есеге өскен. Дүние жүзінде стандарт бойынша адам басына шаққанда суды тұтыну жылына 5 мың кубтан келуі тиіс. Ал Орталык Азияда, оның ішінде Қазақстанда оның көлемі 700 кубқа әрең жетеді.

Кейініректе халықаралық өзендер тек әлемдік кеме жүзу проблемасы деңгейінде ғана қарастырылатын. Бүгінгі күні бүл күрделі торап шектес мемлекеттердің басты, ең алдымен экономикалық мүдделеріне айналды. Трансшекаралық өзендердің ластануы күрделі проблемаға айналды, әсіресе халықаралық өзендердің төменгі ағысында орналасқан мемлекеттер ластанудан көп зардап шегуде.

Су қорларын басқарудың ұлттық саясаты ел халқының денсаулығы мен амандығы үшін су қорларын сақтау мен үнемді пайдалану жөніндегі ұзақ мерзімді мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан осы мақсаттарға жетудегі негізгі басымдықтар халықты қажетті мөлшердегі және кепілденген сападағы ауыз сумен қамтамасыз ету, экономиканы су қорларымен жеткілікті мөлшерде және лайықты сапада қамтамасыз ету, су қорларын үнемді пайдалану мен қорғау болуы тиіс. Осы міндеттерге жету үшін тұрақты су тұтыну саясаты су қорларын қорғау проблемаларын шешуде оң тәжірибелері бар көптеген елдерде қабылданған қағидаттарға негізделуі қажет. Қазіргі кезде су қорларын пәрменді, бірлесіп басқарудың жүйесі немесе жүйе элементтері осындай қағидаттар болып саналады.

БҰҰ бағдарламаларында және жаһандық су серіктестігінде "пәрменді, бірлескен, басқару" аталымы дегенде мына қағидаттарға негізделетін су қорларын

1. Ашықтық (ақпараттарға қол жеткізу)

2. Айқындық (саяси және қаржы шешімдері)

3. Серіктестік (мүдделі тараптардың қатысуымен)

4. Есеп берушілік (процесске қатысушылардың барлығының рольдері мен жауапкершіліктерін айқын бөлісу кезінде)

5. Нәтижелілік (айқын мақсаттар негізінде)

6. Қисынды тізбектілік (барлық деңгейлерде ұғынысу және қолдау үшін)

7. Тиімділік (ең алдымен экономикалық)

8. Байланысқа бейімділік (Ақпараттармен еркін алмасуды қолдау арқылы)

9. Әділдік (негізгі топтардың мүдделерін есепке алу арқылы)

10. Бірлесу (су пайдаланудың барлық түрлерін және субъектілері мен оның әсерін ескеру арқылы)

11. Орнықтылық (болашақ ұрпақтардың мүдделері мен экожүйелерді ескеру арқылы)

12. Өнегелілік (қоғамның өнегелі қағидаттарын ескеру арқылы).

басқару ұғынылады:

Көптеген дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жан-жақта білім және ақпарат алмасу арқылы барлық мүдделі тараптардың қатысуына негізделетін су қорларын бірлесіп басқару экономикалық дамуға, институционалды орнықтылық пен жанжалдарды болдырмауға септігін тигізеді. Бұл ретте ашықтық және байланысқа бейімділік түсінігі ретінде халықтың қалың жіктері мен мүдделі тараптарға еркін түрде пікір және ақпараттар алмасуға мүмкіндік жасау әрекеті ұғынылады. Ақпараттар алмасудың жеткіліксіздігі су бөлісу мен пайдалануда экономикалық тиімсіздікке және әлеуметтік төңсіздікке апаруы ықтимал екендігіне байланысты, мұнда да сондай-ақ әділдік пен бірлестік қағидаттары сақталуы тиіс, осы қағидаттар су пайдаланушылардың мүдделерін ескеру арқылы су пайдаланушылардың негізгі топтарының мүддесін қозғайды. Ашықтық және серіктестік қағидаттары орталық және жергілікті мемлекеттік органдар саяси және қаржы шешімдерін қабылдау кезінде барлық мүдделі тараптардың қатысуын ұйғарады. Басқару процесінің барлық қатысушыларының міндеттері мен жауапкершіліктерін айқын бөлу ретінде есеп берушілік орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың бүкіл тармақтары мен құрылымдарын қозғауы тиіс. Нәтижелік және қисынды тізбектілік қағидаттары басқарудың айқын және нақты мақсаттары мен оларға шешудің шараларын белгілеумен шектесіп қоймастан, сонымен бірге осы мәселелерді барлық деңгейде анық ұғыну мен қолдауды қамтиді. Түпкі нәтижеде бүкіл әрекеттер экономикалық көзқарас тұрғысынан нәтижелі болуы тиіс. Су қорларын бірлесіп басқару негіздерін әзірлеу кезінде және Қазақстан үшін орнықты даму бағыттарын белгілеуде болашақ ұрпақтың мүдделігін ретке алу керек.

Орнықты су пайдалану стратегиясының негізгі бағыттары көбіне суды аз қажетсінетін салалар мен өндірістерді дамытуды; өзен ағынын одан әрі реттеу негізінде елде бар су қорларын ұлғайтуды, халықты сумен қамтамасыз ету үшін жер асты суларын кеңінен пайдалануды; су қорларын циркулярлы пайдаланудағы озық технологиялар негізінде су қорларын үнемді жұмсауды, тамшылама суаруды, техникалық мақсаттар үшін ағынды коммуналдық суларды пайдалануды және т.б. көздейді;

Көрші мемлекеттер аумақтарында су обектілерін ашу және дамыту тұрғысында Қазақстан қатысуының бөлігінде белсенді мемлекеттік инвестициялық саясат жүргізуді жобалайды. Су қорларын үнемді пайдалану су қорлары аса тапшы аймақтарда суды көп қажетсінетін өндірістердің даму қарқындарын шектеуді, суармалы жерлердің құрылымын өзгертуді, экономикадағы су қажеттілігін азайтуды, су қорларын ластану мен жұтаңдаудан қорғауды қоса ескереді.

Бұл ретте барлық үш бағыттың үшеуінің өзара қиюласуы маңызды, өйткені бұрын қолданылып келген үнемді пайдаланудың шараларын кезең бойынша іске асыру шаралары халықтың ауыз сумен қамтамасыздығын нашарлатып жіберді, су қорларының азаюы мен тапшылығын туындатты. Осы проблемаларды шешу, орнықты су пайдаланудың стратегиясын әзірлеу үшін Қазақстанның орнықты дамуы жөнінде Ұлттық комиссия құру қажет.

Экономикада, сондай-ақ мемлекеттік қатынастарда да су қорларының артып бара жатқан ролі сушаруашылық қызметке экожүйелік тәсілмен келу қажеттілігі мен осы проблеманы ұлттық және аймақтық деңгейлерде әлдеқайда тереңірек түсінуді қажетсінеді. Күрделі жүйе ретіндегі Қазақстанның экожүйесі әлеуметтік-экономикалық жүйемен өзара іс-қимыл жасайды. Бұл ретте қос жүйенің екеуі де өзара бір біріне қатты тәуелді болады: бірінші жүйенің қолданылуына жалғыз негіз болатын екіншісінің дамуы басқасының есебінен жүреді (экожүйенің). Адамзаттың әлеуметтік-экономикалық болмысының тұрақтылығы, туындаған супержүйенің (бас жүйенің) экожүйелік құрауышының тұрақтылығы кезінде ғана мүмкін болады. Орталық Азиядағы экологиялық және әлеуметтік салдарлардың басты себептері табиғи байлықтарды, ең алдымен су қорларын пайдаланудың ресурстық тәсілі болып табылады, бұрын экожүйелердің ахуалы мүлде еленбей келді. Мұндай тәсіл кезінде су қорлары тек су тұтынушыларды қамтамасыз ету көзқарасы тұрғысынан ғана қаралып келді. Су қорларының экологиялық ролі, табиғи ландшафтардың, экожүйелердің қажеттілігі мен олардың бұл орайда бүлінуі мүлде қаралған емес. Осы жағдай шаруашылық және табиғи жүйелердің өзара іс-қимылын басқарудың мықты механизмдерін жасауды табанды түрде талап етеді.

Табиғатқа әсерін тигізетін әлеуметтік, экономикалық, техникалық және саяси факторлар басымдықтарға қарай жиынтықта және тізбектілікте қараулары тиіс. Іс-шаралармен байланысты, сушаруашылық қызмет жоспарына экожүйелік тәсілмен келуге негізделген аяларда қолданылатын ұзақ мерзімді шығындар мен пайдалардың тәртіпаралық және сектораралық талдауын жүргізуге мүмкіндік беретін экономикалық бағалауды қамтамасыз етудің әдістерін әзірлеу қажет.

Еліміздің кейбір аймақтарындағы су шаруашылық баланс тапшылығының өсуі аймақтардың су қамтамасыздығын ескеру арқылы өндіргіш күштердің даму және орналастыру талдауларын жүргізуді талап етеді. Сумен жабдықтаудың жаңа көздерін табу және жаңғырту, қайталама және дүркіндік су пайдалану көлемдерін ұлғайту, сондай-ақ мүлде жаңа, қалдықсыз технологиялық схемаларды ендіруді ынталандыру қажет. Жаңа су Кодексінің қабылдануына байланысты тікелей және жанама әкімшілік, эконономикалық, заңдық және ұйымдық шаруашылық әдістер жүйесін әзірлеудің маңызы зор, олар су қорларын үнемді пайдалануға ынталандырады және халық пен су тұтынушылардың су қорларын сақтауларына түрткі болатын уәждемелер туындатады, сондай-ақ су қорларының күйіне су үнемдеудің пайдалы ықпал жасайтыны туралы ақпараттық-насихат жүргізу жүйесін әзірлеу, сушаруашылық ұйымдардың жанынан су туралы саясат әзірлеуге тікелей қатысатын жұртшылық өкілдерінің қатысуымен қадағалаушы кеңестер құрған жөн.

Ұлттық деңгейде басқару жоспарлары, негізінен, нақты қажеттіліктерге сүйенулері және өзен алаптарында орын алған әлеуметтік және экономикалық жағдайларды ескерулері тиіс. Басқарудың жалпы жоспары басқарудың ең төменгі буынының жоспарларына сәйкес келулері тиіс және жалпы сушаруашылық саясаттың кезеңдері қалған деңгейлердегі саясат кезеңдеріне қайшы келмеулері керек. Тұтынушыларға су тасудың қашықтығы мен тұтынушыларды су көздеріне жақындату арасында оңтайлы ымыра жасау қажет (техникалық, әлеуметтік және экономикалық қатынастарда).

Ұлттық деңгейде белгіленген стратегиялық міндеттерге жету үшін, нақты әрекет жоспары сушаруашылығын жүргізудің жергілікті және жеке шаруашылық жүргізу деңгейлеріне сүйенуі тиіс. Осы жоспарға мынадай іс-шаралар кіреді:

► сутоғандардың ластануын санитарлық-гигиеналық деңгейге дейін азайтуды және ауыз сумен жабдықтау, ұдайы өндіру, балықтың асыл тұқымдарын сақтау мен өзге де мақсаттар үшін су кадастрының қатаң тәртіптемесі арқылы су бөлудің балықшаруашылық талаптарын қамтамасыз ету;

► шаруашылық-тұрмыстық өндірістік ағынды сулардың тазартылмаған ағынын жіберуді, ауылшаруашылық объектілерінің, өнеркәсіп кәсіпорындарының сарқынды суларын жаңа, техникалық қайта құралданған түрлерін салу жолымен қолданыстағы тазартқыш құрылыстарды жаңалау арқылы тоқтату;

► елді мекендерді, өнеркәсіп кәсіпорындарының аумақтарын, ауылшаруашылық жер-суларды су тасқындарынан қорғау;

► су бөгендерді жайластыру, жағаларды бекемдеу, рекреациялық (тынығу) аймақтарын құру, іргелес аумақтарды су тасқыны мен су басудан қорғайтын жүйелердің жаңа құрылыстарын салу және қолданыстағыларын жаңалау.

Су қорларын жергілікті деңгейде басқару мемлекет қарамағындағы барлық сушаруашылық желілері мен құрылыстарын пайдалану және оларды ақаусыз ұстау арқылы жүзеге асырылады. Осы деңгейдегі жұмыс су тасу және бөлу кезінде судың шығынын азайтуға, қажет уақытта түрлі орындарға тиісті сапа мен мөлшерде су жеткізуді қамтамасыз етуге, су қорларын басқаратын түрлі аудандардағы орталық және жергілікті органдар арасында тікелей тиімді байланыстарды жөнге салуға бағытталуы тиіс.

Су қорларын жеке басқарудың деңгейі су пайдаланушылар қауымдастықтарының немесе жеке тұлғалардың иелігіндегі сушаруашылық обектілерді қамтиды. Бұл деңгейдегі жұмыс осы құрылыстардың қауіпсіздігі мен жоғары тиімділігін қамтамасыз ету мақсатындағы ынтымақтастыққа жұмылдырылады. Бұл ретте басты мақсат көзделеді, ол мемлекеттік емес тиімді қызмет көрсету желісін құру, сондай-ақ сушаруашылық объектілері мен құрылыстарын пайдалану және жөндеу бойынша ыңғайландырылған серіктестіктер ұйымдастыру.

Су тоғандардың тазалығын сақтау және қалпына келтіру үшін мынадай іс-шаралар жүргізу қажет:

► өнеркәсіп және ауылшаруашылық өндірістерінің технологиясын жетілдіру мен өзгерту, су шығарудың көлемдерін азайту мақсаттарында суды аз қажетсінетін және су қолданбайтын технологияларды әзірлеу және ендіру;

► коммуналдық-тұрмыстық және өнеркәсіптік су сарқындыларын толық тазартуды қамтамасыз ету;

► айналымдық сумен жабдықтауды кеңінен өндіру, тазартылған ағыс ағындарының өзенге тартылуын екінші қайтара пайдалану;

► өзен алаптары мен су тоғандар ауқымында су қорғау іс-шараларының мемлекеттік жоспарларын әзірлеу және жүзеге асыру, мұнда қазіргі заманғы өндірістерді перспективалы орналастыруды және осы су алаптарының су қорларын басқару бойынша осы іс-шараларды нақты әрекеттер жоспарының бөлігі ретінде қарауды ескеру керек;

► шектес өзен алаптарындағы трансшекаралық суларды пайдалану мен қорғауды басқару жөніндегі мемлекетаралық органдарды нығайту, сондай-ақ азық-түлік, ирригация, су қорлары саласында халықаралық ұйымдармен (ҒАО, ІСІД) және өзгелерімен (жаңа технологиялар алу, тәжірибе алмасу мақсатында) ынтымақтастық орнату;

► сушаруашылық объектілердің орнықты жұмыс істеулеріне жағдайлар жасау.

► су қорларын үнемді пайдалану мен қорғау жөнінде заңнамалық және нормативтік база әзірлеу, су жөніндегі заңнаманың сақталуына мемлекеттік бақылау жүргізу. Су айдындарды ластаудан қорғау жөніндегі іс-шаралардың ауқымдары сушаруашылық, соның ішінде су қорғау органдарын нығайту жөнінде ұйымдастыру шараларын жүргізудің қажеттілігін айғақтайды.

Бұдан басқа, ірі өзендер алаптары бөлігіндегі су қорларының тапшылығын азайту мақсатында су қорларын үнемді пайдалану мен қорғау жөніндегі республикалық бағдарламаларды, су сақтау жөніндегі мақсаттық бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру қажет. Жер үсті су кездерінің су қорларын пайдалануға белгіленген төлем мөлшерлерінің әдістемесі және жер үсті суларын пайдалануға сараланған төлем мөлшерлері суды үнемді пайдалану мен қорғауды ынталандырулары керек. Аймақтың экономикалық орнықты дамуы мемлекетаралық тиімді іс-қимыл мен ынтымақтастыққа байланысты болатынын ескере отырып, Орталық Азиядағы су қорларын мемлекетаралық пайдалану ең алдымен, халықаралық практикада жалпы танылған конвенциялар мен келісімдерге негізделуі тиіс, өйткені бұлар қағида бойынша, тегіс қамтитын сипат алады және барлық қатысушы мемлекеттер үшін жалпы міндеттемелерді бекітеді, бірақ осы орайда уағдаласушы тараптарды тиым салынған әрекеттерді тізімдеу арқылы шектемейді.

"Трансшекаралық су ағыстары мен халықаралық өзендерді пайдалану", "халықаралық су ағындарының кеме жүрмейтін түрлерін пайдалану құқы туралы Конвенция" сияқты конвенциялар негізінде аймақтағы су қорларын бірге пайдалану саласындағы мемлекетаралық қатынастарды реттеу процессі дамуы тиіс. Мемлекетаралық құқықтың осы нормалары трансшекаралық суларды бірге пайдалануда мемлекеттер ұстанымдарының ортақ қағидаттарын белгілейді және су пайдаланушы мемлекеттердің тең құқықтарын қамтамасыз ету үшін үлкен маңыз атқарады. Ирригация мен гидроэнергетика (суландыру мен су энергетикасы) арасында оңтайлы баланс іздеу, аймақ мемлекеттері үшін трансшекаралық өзендердің суларын пайдалануда бірдей жағдайларды қамтамасыз ету - су қорларын басқаруда келісілген саясат жасауды талап ететін басты міндет. Сондықтан қойылған мақсатқа жету ұлттық заңнаманы су қорларын басқару саласындағы халықаралық құқық нормаларымен жүйелі түрде жақындастыруға байланысты болады.

Мемлекет басқаратын қолданыстағы сушаруашылық жүйелер мен құрылыстарды қаржы жағынан тәуелсіз коммуналдық қызметтерге және су пайдаланушылар қауымдастықтарына өткізу қажет, оған гидротехникалық құрылыстардағы су қоймалары, су тораптары, су деңгейін көтеретін бөгендер, мемлекетаралық, облысаралық және салааралық дәрежедегі су жүргізгіштер кірмейді. Бұл ретте, су қорларын басқару жүйесі тек су бөлумен ғана шұғылданып қоймай, судың сапасын қамтамасыз етулері де қажет. Осыған байланысты пайдаланылатын судың сапасын дәл белгілеу, су тұтынудың мұқият мониторингі женінде іс-шаралар жүргізудің маңызы барған сайын артып келеді.

Су қорғау қызметінің тиімділігі, көбіне, қаржы жағынан ынталандыру арқылы айқындалады. Су қорларын үнемді пайдалану мен қорғаудың экономикалық механизмдері тариф жасау жүйесіне экологиялық сипаттамаларды енгізуді, су пайдаланудың ақы төлеу жүйесін жетілдіруді және міндетті экологиялық сақтандыруды көздеуі тиіс. Бұл ретте, ақылы су пайдалану жүйесі су қорларын ұдайы толықтырудың алғы шарттарын жасауы керек. Су пайдаланудың төлемі соның аумағына орналасқан табиғи қорлар меншік иесінің экономикалық құқықтарын іске асыруды көрсететінін ескере отырып, төлем мөлшерін су көздерін ұстау мен оларды қалпына келтіруге, мемлекет меншігіндегі сушаруашылық құрылыстар мен құрылғыларды пайдалануға, суларды күзету мен олардың қоршаған ортаға зиянды ықпал етуінен қорғауға жұмсалатын шығындарды өтеу қажеттілікке сүйену арқылы белгілеу қажет. Су қорларына белгіленген төлемнің мөлшері сондай-ақ судың сапасын, су пайдаланудың жағдайларын, су қорларының нақты тапшылығын, су қамтамасыздығы кепілдігі мен экономика саласындағы экономикалық тиімділікті ескерулері керек. Ақылы су пайдаланудың экономикалық механизмін әзірлеу кезінде мынандай қағидаттар негізге алынуы тиіс:

► су қорлары үшін төлемдерге сараланған тәсіл қолдану

► су қорларын басқаруға, су көздеріндегі объектілерді пайдалануға, ұдайы толықтыруға, тасу мен күзетуге байланысты барлық шығындарды өтеу

► су қорларын үнемді пайдаланатын тұтынушылар үшін жеңілдіктер жасау

► су беру бойынша көрсетілген қызметтерге белгіленген тарифтерді қайта қарау 2002-2004 жылдарға табиғи монополия субъектілерінің тарифтік саясатын жетілдірудің бағдарламасы негізінде жүргізілуі тиіс.

Бағдарламаның негізгі мақсаты мемлекеттің, табиғи монополия субъектілері мен олардың қызмет көрсетулері тұтынушыларының мүдделері балансына бағытталған орташа мерзімді негізде икемді тариф саясатын жасау, тариф жасау әдіснамасын жетілдіру секторына инвестициялар тарту үшін қолайлы жағдайлар орнату:

► тұтынушылар құқықтарын қорғау жүйесін кеңейту;

► өндірісті жаңарту мен солар ұсынатын қызмет көрсетулердің сапасын арттыруға инвестициялар тарту мақсатында орташа мерзім мезгілі арасында табиғи монополиялардың қызмет көрсетулеріне тарифтердің орташа деңгейін қамтамасыз ету;

► табиғи монополия және монополия қызметіне мемлекеттік бақылау жүргізу шараларын кеңейту болып табылады.

Су қорларын үнемді пайдалануға тек суға белгіленетін экономикалық негізделген тарифтер болғанда ғана қол жеткізуге болады. Елдің түрлі аймақтарындағы судың бағасын нақты білу керек және соның негізінде су пайдалану мәселелеріндегі тарифтік және инвестициялық саясат құру қажет. Экономикалық негізделген белгілерге тарифтерді жақындату су пайдаланушыларды су қорларын үнемді пайдалануға мәжбүр етеді. Бағдарламаның басым міндеттері ретінде тұтынушылар топтары бойынша табиғи монополия қызмет көрсетулеріне негізсіз сараланған тарифтерді қолдану практикасын жою шаралары белгіленді.

Су тұтынушылар мен сушаруашылық кешендер мүдделері балансына қол жеткізу қажеттілігіне сүйене отырып, шығындық қағидаттар емес, ал активтердің реттеуші базасына пайда нормасын белгілеу әдісіне негізделген тариф жасау әдістерін қолдану қажет. Шығындық әдістің негізінде өндіріс пен қызмет көрсетулерді іске асыруға жұмсалатын шығындардың есебі жатыр, ол әдіс тиімділікке қатыссыз реттелінетін шығындарды өтеуді кәсіпорындарға кепілдейді және осы секторға инвестициялар тартуды ынталандырмайды. Активтердің "Реттелуші базасының пайдасын" есептеу әдісі өз міндеттемелерінің төлемін табуға және инвестициялар тартуға жететін тарифтер деңгейін қамтамасыз ете алады. Алдағы кезде, активтердің реттелуші базасына түсетін пайда нормасы мен орташа мерзім аралығына тарифтердің шекті деңгейлерін тағайындауды белгілейтін анағұрлым озық әдіс қолданылуы тиіс. Активтердің реттелуші базасына түсетін пайданы есептеу әдістемесін енгізуді сатылап және аймақтар бойынша саралау арқылы жүзеге асыру керек, мұнда жүйелердің жай-күйлері мен Батыс Қазақстандағы су құбырларына және шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Павлодар облыстарындағы канализацияға көрсетілетін қызметтерге сақталған негізсіз белгіленген тарифтерді жоюды ескеру қажет.

Еліміздің экологиялық қауіпсіздігі проблемаларын шешуде су қорлары туралы ақпарат таратудың үлкен ағартушылық мәні бар. Су тұтынушылар құқықтарын қорғау жүйесін күшейту, сушаруашылық кәсіпорындар қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету мақсаттарында көпшілік тыңдаулар ресімін кеңінен пайдалану, аудит жүргізу мен аудиторлық есепті жариялау жөніндегі субъектінің міндеттерін нақтылау, табиғи монополия субъектінің қайта ұйымдастыруды жүргізуге мемлекеттік органдардың бақылауын күшейту қажет. Су қорғау проблемаларын шешуде барлық мүдделі тараптардың қатысу тиімділігін ескере отырып (тұрғын халық, ҮЕҰ және басқалары), мемлекетік органдар ақпараттарға, шешімдер қабылдау мен су қорларын қорғау саласындағы әділ сот төрелігіне қол жеткізуді қамтамасыз етулері тиіс. Экологиялық насихат пен халықты ағартуда қоршаған ортамен үйлесімді салауатты өмір сүруді насихаттауға ерекше көңіл бөлу керек. Су проблемаларымен байланысты ҮЕҰ қолда бар әлеуметтік қоғамдық бақылауды жандандыру, қоғамдық экологиялық сараптамалар жүргізу арқылы су тұтыну проблемаларын шешуге бағыттау қажет.

Қазақстандағы мүмкіндікті және қажетті көлемдегі судың перспективалы сараптамасы

Көпжылдық қадағалаулардың нәтижелері бойынша су қорларының тапшылығы орташа көп ылдық сулылық кезінде 7 км³ жетеді, ал су аз жылдары 14 км³ болады және ол бүкіл су алаптарында дерлік сезіледі. 2001-2005 жж. әлеуметтік-экономикалық дамудың индикативтік жоспарына сәйкес 2005 жылы 2002 жылмен салыстырғанда ЖІӨ 23% жуық, өнеркәсіп өнімінің 20,5%, және ауылшаруашылық жалпы өнімнің 13,4% өсетіні болжанады. Соған сәйкес, су тұтынудың 3-тен 8 км³ де-йін өсуін күтуге болады. Су жинауды ұлғайту қажеттілігі мен елдер бойынша өзендер ағынын бөлу шарттарын қайта қарауды туындататын Орталық Азия мемлекеттері экономика дамуының жоғары қарқындарын ескере отырып, келешекте су қорларының тапшылығы жылдың сулылығына қарай 10-нан 22 км³ дейін өсуі мүмкін.

Бағдарламаны іске асыруға берілетін ұсыныстар

Бағдарламаны іске асыру кезінде адам қажеттілігімен мекендеу ортасының сақталуы арасындағы балансты қамтамасыз ету керек. Тұщы сулы ЭКО жүйелер биоалуантүрлілікпен, гидрологиялық циклмен және өзін өзі тазарту қабілетімен байланысты бірқатар өмірлік мәні бар қызметтерді атқарады. Сондықтан орнықты ЭКО жүйелер адам денсаулығын сақтау, орнықты даму, кедейшілікті азайту (және керісінше) үшін өзекті шарт болып табылады.

Су дағдарысы жаһандық деңгейде көрініс табады, бірақ оның шешімін табу жөніндегі негізгі іс-шаралар аймақтық, ұлттық және жергілікті деңгейлерде жүргізулері тиіс. Әр деңгейдің қызмет бағыттарын айқындау процессі ашық күйінде қалуы тиіс, және ортақ мақсаттар мен мақсаттық көрсеткіштерге нысаналанған тең құқықтық серіктестік саясатымен белгіленуі тиіс. Сонымен, нақты ұзақ мерзімді мақсаттарға кіретіндер:

► халықты сапасы жоғары сумен сенімді және орнықты жабдықтау мен ең аз шығындар жұмсау арқылы канализация қызмет көрсетулерімен қамтамасыз ету үшін су жабдықтаудың жергілікті инфрақұрылымы мен канализацияны басқаруды жақсарту;

► экономикалықтиімділік, экологиялық орнықтылық пен әлеуметтік әділдік араларында ең озық балансқа жету үшін трансшекаралық өзендердің су алаптары мен аймақтық негіздерді қосқанда, су қорларын басқаруды жақсарту, түрлі деңгейлердегі су бөлісу мен су пайдалануға байланысты туындауы ықтимал жанжалдарды азайту.

Су секторына баламалы басқару, саяси реформалар мен реформалар қажет. Бұрын көрсеткеніміздей, "Су дағдарысы шын мәнінде басқару дағдарысы болып саналады" және көптеген елдер, соның ішінде Қазақстан үшін де су қорларын басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету күрделі проблема күйінде қалып отыр. Бұл тұрғыда басқаруды ұйымдық жақсарту, сыбайлас жемқорлықпен және қаржы қорларын тиімсіз пайдаланумен күрес жүргізу жөніндегі шаралар маңызды болып көрінеді. Азаматтық сектор, азаматтық қоғам және жеке сектор араларында серіктестікті дамыту қажет, бұл орайда осы серіктестіктің тең құқылы және ашық болуы, тұтынушылар мен инвесторлардың мүдделерін қорғау, табиғат қорғау нормативтерінің қатаң сақталуы қамтамасыз етілулері тиіс. Тиімді жоспарлау мен шешімдер қабылдауға қолдау көрсету үшін басқару әлеуетін нығайту және ақпараттық базаны кеңейту қажет. Тағы да, осы процесстер сондай-ақ барлық мүдделі тараптардың қатысуларын кепілдеуі және саясат пен стратегия әзірлеуді және оларды жүзеге асыруды қамтамасыз етулері тиіс.

Осы мақсаттарға аймақтық және жергілікті деңгейлердегі проблемалардың шешімін табусыз жету мүмкін емес. Жоспарлау және басқару процесстерінде көбіне әйелдердің үй шаруашылықтарды сумен қамтамасыз ету мен су пайдаланудағы рөлі елене бермейді, ал олардың отбасы табысы мен кедейшілікті азайту жөніндегі әлеуеттері жете бағаланбайды. Қазақстан үшін кедейшілік көзқарасы тұрғысынан ауылдық аймақтардағы гендерлік проблемалар аса өзекті мәселелер. Орнықты даму мақсаттарына жету үшін жыныс өкілдерінің теңдік мәселелерінің басымдығын қамтамасыз ету қажет. Бұдан басқа, экологиялық орнықтылық пен табиғи экожүйелердің жұмыс істеу тұтастығын қамтамасыз етудегі судың маңыздылығы да өзекті факторлар болып табылады, олар адам тіршілігіне нәр береді. Осы және өзге проблемаларды терең түсінуге саясат және саясаттың осы саладағы қағидаттарын әзірлеу мен нақты іске асыру үшін қажет сыни маңызды ғылыми деректер алуға арналған зерттеулер көмек бере алады.Мынандай іс-шаралар ұсынуға болады:

► су инфроқұрылымының, бірінші кезекте, инвестициялық жобаларын жасау және техникалық жәрдем көрсету арқылы сумен жабдықтау объектілері мен канализацияның жай-күйлерін жақсарту;

► институционалдық құрылымды жақсарту және инвестициялау процессіне жеке секторды тарту;

► муниципалитеттер мен коммуналдық қызметтерді күшейтуге арналған табиғат қорғау қаржы стратегияларын және құралдарын қосқанда, су секторының қаржы орнықтылығын қамтамасыз ету;

► тиісті жетекші құжаттарды әзірлеуді, тарифтердің қолайлылығы, әлеуметтік қорғау және жұртшылықтың қатысуы сияқты мәселелерде көрнекі жобалардың талдауын жүргізу мен оларды жүзеге асыруды қосқанда, халықтың ең кедей және осал жіктері үшін сумен жабдықтау және канализация бойынша қызмет көрсету мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету;

► бақылауды жақсарту, сақтандыру және сезіну жүйелерін қосқанда су қорларын басқару мен денсаулық сақтау салалары араларындағы өзара байланыстарды нығайтудың есебінен, сондай-ақ жергілікті деңгейдегі су жөніндегі бағдарламаларды іске асыруға қолдау көрсету арқылы халықтың денсаулығын қорғау.

Трансшекаралық өзен су алаптарының проблемаларын қосқанда, су қорларын бірлесіп басқару

Осы бағыттағы іске асыру салалары мына бағыттарды қосады:

► басымдықтарды жоспарлау және белгілеу процессінде (мәселен, су үшін экономикалық баға) төлем, табиғат қорғау қызмет көрсетулерінің экономикалық игілік ретінде қарау тәсілін қолдануды кеңейтуді қосқанда, су қорлары жөніндегі ұлттық стратегия мен іс-әрекеттер жоспарының халықаралық келісімдерге бейімделуі;

► су қорларына байланысты баламалы нормативтік база даярлау;

► институционалды әлеуетті және су алаптық басқару органдары мен трансшекаралық су қоймаларын басқару механизмдерін қосқанда, су қорларын басқарудың ұйымдық құрылымын қайта қарауды күшейту;

► мониторинг және су қорларының сарабы (судың сапасын есепке алу мен мониторинг жүйесі, экологиялық лабораторияларды қалпына келтіру және жаңғырту);

► жұртшылықты ақпараттармен кеңінен қамту, су проблемалары туралы хабардарлық деңгейін арттыру және мүдделі тараптар мен пайдаланушыларды шешімдер шараларына қатыстыру;

► шешімдер қабылдауға қолдау көрсету мен су және жер қорларын басқаруды біріктіруді қосқанда, өзен су алаптары су жинау алаптарының тәсіліне негізделген су қорларын басқаруды жоспарлау.

Су қорларын үнемді пайдалану және су қамтамасыздығы

Осы бағыт аясында мынандай мақсаттарға жету ұсынылады:

Судың, кедейшілік пен орнықты дамудың араларындағы өзара байланысты сезіну арқылы саяси деңгейдегі басшылардың іс-әрекет бағдарламаларына жаһандық және ұлттық ықтимал су дағдарысы жөніндегі мәселелерді енгізу және осы түсінік нақты іс-шараларды іске асыру жөніндегі міндеттемелер нысанын алуы тиіс.

Су қорларын басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету - халықтың салауатты және ауқатты тұрмыстары мен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етудегі маңызды адым болып табылады. Қойылған мақсаттарға жету үшін барлық деңгейлердегі іс-әрекеттер бағдарламаларын жоспарлау, басқару мен іске асыру саласындағы әлеует аса маңызды роль атқарады. Сондықтан, осы әлеуетті тәжірибе мен білім алмасудың, сондай-ақ ақпаратқа қол жеткізуді жетілдірудің есебінен нығайту қажет. Осы қызметтің аса маңызды құрамдас бөліктерінің бірі ғылыми зерттеулер саласындағы ынтымақтастық болуы тиіс.

Серіктестіктер ретіндегі барлық мүдделі тараптардың, соның ішінде жұртшылықтың, қоғамдық ұйымдардың қатысуларын қамтамасыз етудегі іс-әрекеттерді үйлестіру мен келісуді жақсарту.

Мыңжылдықта даму мақсаттарына (МДМ) жету үшін едәуір қаржы қорлары қажет болады. Сондықтан мүмкін болатын құралдарды барынша тиімді пайдалану мен донор-елдердің, халықаралық ұйымдардың ағымдағы және болашақ көмектерінің нәтижелілігін арттыру қажет.

Келесі қауіпті тенденция, трансшекаралық өзендердің ағын суының көп бөлігі өз территориясында құралатын кейбір мемлекеттер өзен суын стратегиялық ресурс ретінде қарап, суды шектеусіз өз бетінше пайдаланып, шектес мемлекеттердің мүдделерімен мүлде санаспауда. Қазақстан ешқашанда мұндай іс- әрекеттерді қолдамайды. Ғаламдық су проблемасын байқап отырғанымыздай, суды пайдалану мен қорғаудың ұлттық және халықаралық стратегиясын дамыта отырып, бәріміз бірлесе жұмылғанда ғана шешуге болады. Қазақстанның су шаруашылығы саясатының негізгі принциптері экологиялық, әлеуметтік, халықаралық аспектілерде «Қазақстан - 2030» даму стратегиясында көрініс тапқан. Дүние жүзінде қалыптасқан жағдайды зертеу және сараптау үшін әлемдік банктің бастамасымен комиссия құрылды. Оның негізгі мақсаты -үкіметке болуы мүмкін су дағдарыстарының орын алуын алдын - ала ескерту болып табылады. Оның қортындылары Гаагада 2000жылы 22 науырызда бүкіл халықтық қолдауға ие болды.

Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай, су ресурстарын бірлесе пайдалануға байланысты дау- жанжалдарды тек келісімдер мен шарттар арқылы ғана бейбіт реттеуге болады. Әлемнің түрлі мемлекеттерінде бұл саладағы қарым - қатынастарды реттеуде 300- ден аса келісім шартқа кол қойылған. Өткен дәуірлердегі жазба тарихи деректерге көз жүгіртсек, бір өзеннің бойындағы суды тұтынушылар арасында қарым - қатынастарды реттейтін нормалардың болғанын байқаймыз. Аталған заңдар Индия, Қытай, Египет сияқты өзен аңғарларында орналасқан көне өркениеттерде өмірге келген.

Орталық Азияда су өмірдің және тіршіліктің тірегі ретінде саналып, ғасырлар бойында су құқығы қалыптасқан болатын. Суды пайдалану төңірегіндегі тікелей нормалар мұсылмандық заңдар жинағында - шариғатта көрініс тапқан. Өркениеттер тарихын су деген қарым - қатынас тұрғысынан жазуға болады деп айтылуы кездейсоқ емес. Адамзат ежелгі дәуірлерден- ақ судың әділетті бөлінуін ғана емес, оның сапасын сақтауға да ерекше мән берген. Орта ғасырларда су көздерін ластау ең барып тұрған сорақылық болып есептелген.

Өткен тарихи дәуірлерге шолу жасап отырғандағы мақсатымыз, мемлекетаралық су ресурстарын бөлу мен бірлесе пайдалану мәселесі ежелден бері өмір сүріп келе жатқанын айту болатын. Ол бүгін ғана пайда бола қойған жоқ және оны шешу жолдары өзара сыйластыққа, трансшекаралық өзен суын тең құқықты пайдалануға негізделген. Мұндай негіздегі әділеттілік трансшекаралық өзендердің ағынсуын бірлесе пайдалану және қорғау туралы БҰҰ Европалық экономикалық комиссиясының 1992 жылғы Хельсинки конвенциясында көрініс тапқан.

Бұл халықаралық құжат екі немесе көп жақты келісімдер мен шартардың жалпы құқықтық негізін құрайды. Онда әр мемлекеттің трансшекаралық өзен бассейнінің суын пайдалануға құқығы бар екендігі, су қоймасына зиян келтірмеуге міндетті екендігі жазылған. Су проблемаларын бейбіт және тиімді реттеудің тамаша мысалдарын Европа, Солтүстік Америка, Оңтүстік- шығыс және Оңтүстік Азия мемлекеттерінің арасында көруге болады. Бірақ бүл оңайшылықпен жүзеге асқан жоқ. Мысалы, Индия мен Пәкістан арасында Инд өзенінің суын бірлесе пайдалану жөніндегі протоколға кол қойылуы үшін 13 жылдан аса уақыт кетті.

Қазақстан - Қытай арасындағы су қатынастарын ең алдымен Іле және Ертіс өзендерімен және оның табиғи ортансын қорғау, дамыту проблемаларымен тығыз байланыстырып қарастырған жөн. Ертіс өзені бассейнің сушаруашылықтық әсіресе экологиялық жағдайы сарапшылардың пікірінше өте күрделі. Қазіргі күнде өзеннің экономикалық маңызы анағұрлым жоғары - тек өзеннің Қазақстандық бөлігінде ғана 2,5 млн. адам өмір сүреді және Павлодар, Өскемен, Семей сияқты ірі өнеркәсіп орталықтары орналасқан. Ертіс өзенінің арқасында бүкіл Орталық Қазақстан сумен қамтамасыз етіледі және бұл аймақтың болашақта энергетикалық өнеркәсіптік және ауылшаруашылықтық дамуы тікелей осы өзеннің су ресурстарын пайдаланумен байланысты. Сондықтан да Қытаймен арадағы су қатынастарын реттеу Қазақстанның экологиялық, экономикалық қәуіпсіздігі үшін маңызы өте зор. Негізгі мақсат трансшекаралық өзеннің су балансын сақтау, қорғаудың және бірлесе пайдаланудың ортақ позициясын анықтау, ластанудың алдын- алу шараларына бағытталуы керек.

Қазақстан мен Қытай арасындағы трансшекаралық өзен проблемасы, ең алдымен Іле және Ертіс өзенінің проблемасы жаңадан пайда бола қойған жоқ және бұл алғаш 70 - 80-ші жылдарда кеңестер одағы түсында туындаған болатын. Сол уақытта Қытаймен арада трансшекаралық өзенді пайдалану және қорғау мәселесі бойынша мемлекетаралық келісімге қол жеткізілген болатын.

Тәуелсіз Қазақстанның үкіметі егемендіктің алғашқы жылдары- ақ бірден трансшекаралық өзен жүйесінің проблемасы төңірегіндегі өз мүдделерін айқындап алған болатын. Қытай жағына 1992 жылы осы мүдделерге сәйкес келетін келісім жолданған болатын. Біз Пекинге трансшекаралық өзенде ішкі және сыртқы сауда жүктерін тасмалдау үшін ашық кеме қатынастарын жүргізу, туристік байланыстарды дамыту жөніндегі келісімді бекіту туралы келісімді ұсындық.

Қара Ертіс бойындағы Синьцзян - Ұйғыр автономиялық ауданының мұнайлы- газды орталығы Қарамай қаласының тұсында канал құрылысын салу ісінің қарқын алуы қазақстан жағын қатты алаңдатып, Пекинге өз ұсынысын қарауды тездетуге шақыруда. Бұл шаралар өзен суының қытай жағында көбірек тосылуына және Ертіс өзенінің су балансының өзгеруіне әкеліп соқтыруы мүмкін.

1997 жылы Қазақстан, Қырғызстан және Ресей мемлекеттері жеке-жеке трансшекаралык өзендер мәселесі бойынша қытай жағына ұсыныс жазбаларын жіберді. Москва және Бішкек бұл проблемадан тысқары калмасы анық, өйткені Ертіс Обь өзенінің маңызды саларының бірі, ал Қырғызстан территориясында Сарыжаз өзенінің суы қалыптасады, ол өзінің суының 75% - ын Синьцзян - Ұйғыр автономиялық ауданындағы Тарым сарқырамасынан алады. Қытай жағы жіберілген ұсыныстарға түсіністік жағдаймен карап жауап қайтарды. Бірақ алғашқы кезеңде екі жакты кездесу жағдайында өткізетінің өйткені кез - келген мәселені тыңғылықты, жеке қарастыру қажет деген болатын. Қазақстан уақыт өте келе екіжақты кездесулер, ішінара Ертіс өзені бойынша, үш жақты сипатқа ие болады деп есептейді. Өйткені Ертіс өзені үш мемлекеттің мүдделерінің тоғысқан аймағы болып табылады және сонымен бірге бұл су артериясы сол мемлекеттердің территориясы арқылы ағып өтетіндіктен оның ресурстарын тең пайдалану құқығына ие. Бұл мәселе екі мемлекеттің саясатында да көрініс тапқан. Қазақстан жағы бұл мәселенің екі жаққа да тиімді әділ шешілуін және мұнда халықтар арасында қалыатасқан тарихи жағдайдың, трансшекаралық өзендердің суын бірлесе пайдалану мен қорғау жөніндегі Хельсинки конвенциясының негізінде әлемдік тәжірибенің есепке алынуын қалайды. Мұнда негізгі мәселе Ертіс өзенінің суын бірлесе тиімді пайдалану механизмін жасау боғалы отыр. Бұл сарапталуы киын өте күрделі жұмыс болғанымен, мұны жүзеге асыруға болады. Адамның экономикалық сұранысына ешқандай да бөгет қоюға болмайды. Мәселе адамның мұндай іс - әрекеті табиғаттағы тепе- теңдікті бұзбауы тиіс және адам өміріне, табиғатқа қауіп төндірмеуі керек.

Кейбір қазақстандық саясаттанушылар бұл мәселені тез арада Қазақстан мен Қытай арасындағы шекараны делмитациялау арқылы шешуге болады деп есептейді. Бұл өзенді бөлу деген сөз емес (шекаралары анықталып койған), қайта оны бірлесіп пайдалану болып табылады. Өзендер жалпы, олар бөлінбейді, қайта біріктіреді. Тек оларды шығынсыз негізде бірлесе пайдаланудың жалпы ережесін жасауымыз керек. Өзенге бірлесе мониторингтік зерттеу жүргізу, ақпарат алмасу, жүргізілетін экономикалық іс - шараларды әр тарап бір- біріне ескерту және оның мүмкін болатын салдарларын бірлесе есепке алу жағдайына кол жеткізуіміз керек. Астана мәселені осылай қоя отырып, Қытай тарапы толық түсіністікпен қарайды деп үміттенеді. Қытай жағымен қазіргі таңда бұл проблеманы шешу үшін келіссөздер жүргізілуде. Қытай жағы да халыкаралық негізде трансшекаралық өзендердің су ресурстарын тиімді және әділ пайдаланылуын жақтайтынын жеткізді. Синцзянь Ұйғыр автономиялық ауданындағы құрылыстың салынуының растығын мойындай отырып, Қытай жағы Қазақстанның мүддесін толық ескеретініне сендірді. Біз Қытай Халық Республикасының төрағасы Цзян Цзэминнің бұл мәселеде «ұлттық эгойзмнен» аулақ боламыз деген мәлімдемесіне зор маңыз береміз.

Қазіргі таңда Астана мен Пекин осы жылдың қараша айында Қазақстанда өтетін келіссөздердің екінші кезеңіне дайындалу үстінде. Сарапшылардың айтуынша мұнда трансшекаралық өзендердің ресурстарын бірлесе пайдалану туралы келісімнің жобасы талқыланады деп күтілуде. Бұл келіссөз Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтің Қытай Халық Республикасына ресми сапарымен тұспа- тұс келіп отыр. Бұл трансшекаралық өзеннің проблемасының шешілуіне оң ықпалын тигізері сөзсіз./7/

Орталық Азияның посткеңестік кеңістігінде маңызды өзгерістер болып өтті, дәлірек айтсақ тәуелсіз даму жолындағы тең құқықты, бір- бірімен достық, ынтымақтастық қарым - қатынастағы бес жаңа мемлекет пайда болды. Осы қарым- қатынастарды сақтай отырып біркатар құжаттарға қол қойылды, осының негізінде Орталык Азия аумағының су қорларын басқарудың халықаралық құрылымы құрылды. Осы күрделі мәселені шешу жолында біздің еліміз Орталық Азия мен Қытай мемлекеттермен нақты саяси жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан 2000 жылы халықаралык өзендер мен трансшекаралық су ресурстарын тиімді пайдалану және қорғау бойынша БҰҰ конвенциясына қосылды. (Хельсинки, 1992 ж.).

Хельсинки конвенциясы және БҰҰ- ның су бөлу және су қорларын қорғаудағы халықаралық тәжірибесі әлемнің көптеген елдері тарапынан қолдау тауып, кең түсіністікке ие болды. Халықаралық қауымдастық тарапынан мақұлданған осы құжат бірлесе пайдаланылатын су ресурстарының саны мен сапасы жөніндегі проблемаларды шешетін және жанжалдар мен ынтымактастықты реттейтін халықаралық - құқықтық нормалар жүйесін құрайды. Жас егеменді мемлекетіміздің тұңғыш президенті Н.Назарбаев «Қазақстанның егеменді мемелекет ретінде құрылуы мен дамуы» атты стратегиясында атап өткеніндей, тәуелсіздік алуымызбен бірге Қазақстан БҰҰ мен бірқатар халықаралық ұйымдарға қосылды және жеке қорғану, сыртқы саясат, ұлттық қауіпсіздіктің жаңа проблемаларымен, әлемдік қауымдастыққа өз бетімен кіру мәселелерімен бетпе - бет жолықты.

Тиімді ынтымақтастыққа негізделген маңызды қадам Арал теңізі бассейні проблемаларын шешу бағытында Арал аймағының әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ететін келісім мемлекет басшылары деңгейінде 1993 жылы 26 науырызда қабылданды.

Сонымен қатар, маңызды белестерге Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстанның Президенттерінің кездесулері жатады. 1994 ж. 16 қаңтарында Бішкек қаласында Президенттер Н.Назарбаев, И.Каримов пен А Ақаевпен Қырғызстанның «Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы Біртұтас экономикалық кеңістіктің құрылуының келісім-шартына» қол қойылды. Президенттердің кезекті кездесуі 2000жылдың 14 июнінде Душанбе қаласында болып өтті, ол жерде ОАЭҚ мемлекеттерінің дамуының экономикалық модельдері мен бағыттарын бірігіп шығару және талдау жасау мақсатымен экономикалық форумның құрылуы жөнінде шешім қабылданды. КХР -мен де нақты жұмыстар жүргізіліп отырылды, ол трансшекаралық өзендер проблемалары бойынша келіссөздердің басталуына келісімін берді. Сонымен, 2001 ж. Президент Н.Назарбаевпен ҚХР бас кеңесінің Премъері Чжу Жунцзи өкіметтер арасында трансшекаралық өзендер қорғалуы мен пайдаланылуы сферасында келісімге қол қойылды.

2. 3 Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсібінің су шаруашылығына тигізетін әсері

Бүгінде Оңтүстік Қазақстан - елімізде қарқынды дамып отырған облыстардың бірі. Аймақтың таңдаулы кәсіпорындарының экономикалық көрсеткіштері тұрақты дамудың айғағы болып отыр. Экономиканың табылсты дамуының тағы бір дәлелі - ол жаңа кәсшорындарының пайда болуы, бұл әсіресе мақта өңдеу саласында елеулі көрініс тапты. 2003 жылдың аяғына қарай иіру фабрикасын салу жоспарланған. Ірі өнеркәсіптің дамуы ұсақ және орта бизнес кәсіпорындары санының артуымен қоса іске асырылды.

2003 жылдың бірінші жартысында дүние жүзінің 55 елімен экспорттық - импорттық операциялар іске асырылды. Алты айлық сауда айналымы 240 млн. АҚШ долларын құрады.

Осы мерзім ішінде өнімдерді экспортқа шығарудың импортан асып түсуіне байланысты сауда байланысының оң қайтарым сальдосы 80 млн. АҚШ долларын құрады. Салыстыру үшін бүкіл 2002 бойынша оң қайтарым сальдосының 70 млн. АҚШ доллары шамасы, ал сауда айналымының жалпы көлемінің 335 млн. АКДІ долларынан арттық болғандығын келтірейік. 2002 жылы облыс өнімдері дүние жүзінің 37 еліне шығарылып, 66 елден тауарлар әкелінсе, 2003 жылдың бірінші жартысында тауарлар әкелетін елдердің саны - 52-ге дейін қысқарды.

Болашағы. Облыстың сыртқы сауда қызметінің басты мақсаты -экспортқа бағыттандырылған өнеркәсіптердің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету және облыс үшін бұрын үрдіс болмаған, жаңа эспотр көздерін дамытуға жағдай туғызу. Сыртқы сауда қызметіндегі екінші бір баса көңіл аударатын мәселе - импорт құрылымын жаңарту болып қала бермекші.

Келешекте 2006 жылға дейін эспортта мұнай өңдеу, түсті металдар мен мақта өнімдерін жетекшілік орында қалдыру. Көзделіп отыр, импортта резина - техникалық өнімдер шығаруға қажетті шикізаттар, мұнай және минералдық жанармай, машиналар мен құрал - жабдықтар, көлік - қатынас құралдары басым болмақшы.

Облыс кәсіпорындары Қазақстанның барлық өнеркәсіп елдерінің 5%-ын шығарады. Мақта мен мақта майы, экскаватор түгелдей, трансформаторлардың 98%-ын, фармацевтика өнімдерінің 75%-ы оңтүстікте шығарылады.

Облыстың өнеркәсіп мүмкіндіктерін мұнай өңдеуші және металлургия өнеркәсіптері анықтайды. Бұл салалар негізінен түсті металлургия, машина жасау, химия, мұнай өңдеу және тамақ өнеркәсіптерінің өсуі байқалып отырған Шымкент және Кентау қалаларында дамуда.

Облыс орталығы Шымкент - Қазақстанның инфрақұрылымы жақсы дамыған ірі өнеркәсіпті - индустриялы қаласы. Қалада 40 өнеркәсіп орыны бар.

Мұнай-химия өнеркәсібі саласындағы ірі кәсіпорындар:

«ПетроКазахстанОйл Продактс» (мұнай өңдеу, бұрынғы ШНОС) ААҚ және «Интерком Шинм» (шина шығару) ААҚ.

Құрылыс өнеркәсібі - «Шымкентцемент» ААҚ («портланд» маркалы), «Дыш Тиджарет ве Пластик Санаил» АОК Оңтүстік Қазақстандық филоиялы, «Құрылыс материалы»ААҚ.

Химия өнеркәсібі - «Химфарм» ААҚ (дәрі – дәрмек препараттарын шығару).

Жеңіл өнеркәсіп - АФ «Восход» ААҚ (жүн және жартылай жүн маталардан тігін бұйымдары: костюмдер, пальтолар, курткалар т.б.). «Эластик» ААҚ (жоғары сапалы тіптен шұлық-ұйық бұйымдарын тоқу), «Адал» ЖШС (жіп және мата). Тоқыма және тігін өнеркәсіпінде Түркістан қаласының «Яссы» ААҚ, «Тұран» ШШ, «корпорация АК Алтын» ЖШС, «ШТФ - Түкістан»ЖШС елеулі үлес қосуда.

Қазіргі таңда Мақтаарал ауданының өнеркәсіп өнімдерінің 83%-ы тоқыма және тігін өндіріс кәсіпорындарының үлесіне тиеді.

«Нимэкс» ЖШС, «Мырзакент» ААҚ, «Мақташы»ААҚ, «Мақтаарал»ААҚ, «Ақ Алтын» АА Қ, «Ынтымақ» ААҚ, «Көктал» ЖАҚ облыстағы шитті мақтаның жалпы көлемінің 67%-ын өндіреді. Сарыағаш ауданында ең табысты еңбек етіп келе жатқан кәсіпорын - «Фабрика «Сенім»» ЖШС.

Тамақ өнеркәсібі саласында жетекші кәсіпорындардың қатарына «Шымкентмай» ААҚ мен «Қайнар» АҚ енеді, (мақта, күнбағыс, сафлор, соя дәндерін өңдеу, тамаққа пайдаланылатын тазартылған өсімдік майларын, т.б. өндіру).

Сайрам ауданында «Арай» КШС өсімдік майын (тазартылған) өндірумен, ал Қазығұрт айданында «Амангелді»ЖШС үн және үн өнімдерін шығарумен айналысады.

Түлкібас ауданында (МЭК лтд) ЖШС ұн және крахмалды өнімдерді, «Плодоконсервный Юг»ЖШС жеміс – жидек және көкөніс өнімдерін шығарады.

Салқын сусындар мен арақ – шарап өнімдерін шығарушы кәсіпорындар да табысты дамып келеді.

Ең алдымен бұл шетелдік құрал – жабдықтарды пайдаланып, чех және неміс технологиялары бойынша сыраның танымал жеңіл сортын шығаратын бүкіл республикаға әйгілі «Шымкентсыра» ААҚ.

«Бахус – Деронсек»ЖШС кейбір көнерген жүзім алқаптарын жаңартуды іске асырды, осы мақсатпен кәсіпорын Сарыағаш ауданының ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілеріне 2002 жылы 10_?5 млн, теңге, 2003 жылдың бірінші жартысында 4,5 млн. Теңге қаржы бөлді. Сайрам аударының «Нұр»ЖШС және «Лада»ЖШС жүзім алқаптарын жаңарту және жүзімдіктерді баптау жұмыстарына тиісінше 350 мың теңге және 400 мың теңге бөлді. Мақтаарал ауданындағы «Жуалы» ААҚ, Сарыағаш ауданындағы «АВК Капланбек»ЖШС ірі шарап өндіруші кәсіпорындардың қатарына жатады.

Бүкіл республикаға әйгілі минералды су облыстың «бетке ұстарына» айналды. Көбірек танымал маркаларын Сарыағаш айданындағы «Алекс» және «Асем - ай»ЖШС құяды. Жақында олардың қатарына «Сұлтан ММ» және «Тұран»ЖШС қосылды. Темекі өнімдерін шығарумен ЛЪ ЖАҚ айналысады. 2002 жылы кәсіпорын 1211,0 млн. дана сигарет шығарды.

Кентау қаласына қарайтын аймақта фосфорит, қорғасын, барит және мырыш сияқты пайдалы қазбалардың едеуір қоры бар.

Металлургия өнеркәсібіндегі басты кәсіпорын «Южполиметалл» ЖАҚ (қорғасын және т.б. өнімдері); машина жасау саласының жетекші кәсіпорындары: «Карданвал» ААҚ (автомобильдер мен тракторлар үшін кардан біліктері мен айқастырмалар шығару, «Южмаш – К» ЖАҚ (ұстаханалық престеу машиналары, қосалқы бөлшектер мен құрал — жабдықтар шығару), «Электроаппарат» ЖАҚ (қуатты ажыратқыштар және басқа да өнімдер шығару), «Эксскааватор» ААҚ, «Кетау трансформатор зауаты» ААҚ және «Түркістан - насос» АҚҚ (өнеркәсіптік сорғылар шығару).

«Карданвал»ААҚ - Қазақстан мен Орта Азиядағы УАЗ, ВАЗ, РАФ, «Москвич» жеңіл автомошиналары, «Беларусь» тракторлары үшін кардан біліктері мен айқастырғыштар және агроөндіріс кешендерінің машиналары үшін қосалқы бөлшектер шығаратын бірден - бір кәсіпорын. «Южмаш»ААҚ ұстаханалық - престеу машиналарын, қосалқы бөлшектер мен жабдықтар шығарды.

«Электроаппарат» ААҚ - жоғары вольтті аппартура, күштеп ажыратқыштар және халық тұтыну тауарлар шығарады.

Жеңіл өнеркәсіп орындарының ішінде жетекші орын алатындар: «Восход»АФ ААҚ – саланың ең ірі кәсіпорны, жүн және жартылай жүннен тігін бұймдарын шығаруға мамандандырылған, негізгі өнімдері: ерлер мен әйелдердің сыртқы киімдері, күш құрамдары үшін форма киім, мұнай өңдеуші кәсіпорындардың қызметкерлеріне арнаулы киімдер. ААҚ жанында «Восход и К» және «Восход и ЮГ» ЖШС жұмыс істейді, олар кәсіпорындарды сегпенттеу нәтижесінде ұйымдастырылған. «Восход и К» костюмдер, пальтолар, курткалар, т.б. шығарады, ал «Восход и ЮГ» бұрынғы «Эластик» жоғары сапалы жіптен шұлық тоқумен айналысады.

«Адал»ЖШС тоқыма өнімдері, қазіргі кезде кәсіпорын мақта талшығын өндіруден бастап, дайын өнім шығарумен аяқталатын цикл бағдарламасын жасау үстінде.

«Эластик и К» АҚ - фабрика ай сайын 200 мың жұп жылы шұлық шығарады, бұл бұйымдар мақта - мата және жартылай жүн, махрадан жасалады, ерлерге, балаларға, әйелдерге арналған. Құрылыс материалдарын «Шымкентцемент» ААҚ («портлэнд» маркалы цемент), «Құрылыс материалдары» ААҚ (құрылыстық кірпіш) және басқа да кәсіпорындар шығарады.

«Шымкент май» ААҚ өсімдік майын, тропиктік стеарин (пальма майы), кірсабын шығарады, «Шымкент сыра» ЖАҚ - сыраны сыйымдылығы 50 литрлік КЕГ-ке құюға арналған, қуаттылығы 240 КЕГ/сағаттық жоғары технологиялық желі іске қосылды, ол өнімді 1777 мың декалитрге дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Шетел шикізаты негізінде жұмыс істейді. Өнімді өткізу, коммерациялық – делдалдық фирма «КиМ» ЖШС арқылы іске асырылады «Визит»АҚ салқын сусындар шығарады.

«Шымкент макарон фабрикасы» ААҚ әртүрлі ұн және макарон өнімдерін береді. «Теріден аяқ киім тігу зауытық ЖШС - ірі қараның терісін өңдеумен айналысатын, дамып келе жатқан кәсіпорын. Аталған кәсіпорындардан басқа қала шаруашылығының әртүрлі саласында көптеген ұсақ және орта бизнес кәсіпорындары жұмыс істейді.

Коммуналдық қызмет, қалалық және қалааралық жолаушы таситын көлік шаруашылығы дамыған.

ҚР үкіметі қабылдаған іс - шараларға сәйкес келешекте эспортқа бағытталған және импорттың орнын басатын өнімдерді шығарушы кәсіпорындар мен жаңа жұмыс орындарын ашуға қолдау көрсетуге басты назар аударылмақшы.

Экономика саласындағы жағдайды барлығынан бұрын облыстың қалалары мен селоларының сыртқы пішіндеріндегі өзгерістерден байқауға болады. Соңғы бір - екі жылдың ішінде Шымкенттің, басқа да қалалары мен аудан орталықтарының көшелері мен алаңдары күрт өзгерді.

Соңғы жылдары еліміздің өмірінде болып жатқан күрделі өзгерістер қоғамның әлеуметтік бейнесінің өзігеруіне де әсер етті. Бірақ біздің адамдарымызды танымал еткен негізгі қасиет – ерекшелік өзгеріссіз қалды.

Ия, біздің берекелі өлкеміздің тұрғындарына тән ерекше «түстік» ділі соңғы жылдардағы қол жеткен елеулі жетістіктеріміздің негізі болып табылады. Ол ерекшелік ғасырлар бойында Ұлтаралық қатынастардың қара қазанында қайнап пісті. Нәтижесінде оңтүстік қазақстандықтардың мінез -құлқында бірден көзге түсетін сипаттар қалыптасты, ол ақкөңілділік пен қонақжайлылық, еңбекқорлық пен ерекше «түстіктік» белсенділік. Мұның барлығы қосылып, өлкенің табиғат сыйлаған бірегейлігін сақтауға және аға ұрпақтың мұраға қалдырып кеткен байлығын көбейте түсуге қабілеттілігінің дәлелі бола алады.

Құрылыс. 2004 жылы тұрғын үй құрылысына жалпы алғанда 2043750 теңге бөлінді. Оның ішінде әлеуметтік аз қамтылған тұрғындар үшін коммуналдық тұрғын үй құрылысына қайтарымсыз негізде 393750 теңге, ал несие негізівде 1650000 теңге ипотекалық несиелеу жолымен іске асырыла-тын тұрғын үй құрылысына бөлінген.

Сәулет, қала құрылысы және құрылыс департаментінің басшылығымен коммуналдық тұрғын үй құрылысына бөлінген қаржы есебінен Шымкент қаласында Желтоқсан көшесіндегі жалпы алаңы 8100 м² тоғыз қабатты тұрғын үй құрылысы аяқталды. Пәтерлер тұрғындардың әлеуметтік қорғалған бөлігіне бөлінді.

Облыстың аудан, қала, ауылдық әкімгершіліктерімен бірлесіп, ипотекалық

Қорытынды

Су – табиғаттың құнды сыйы. Су – өмір бұлағы, өндірістің дамуы үшін қажетті жағдайлаодың бірі. Ол қамқорлықпен қарауды,ысырапсыз жұмсауды қажет етеді. Халық жиі орналасқан аудандарда судың тапшылығы шаруашылықты өркендетуге және адам өміріне қиындық келтіреді.

«Су – тіршілік көзі» деп халқымыз тегін айтпаған. Сусыз тірі организмнің өмір сүруі мүмкін емес. Қазақстандағы өзендердің ластануы ең алдымен айналадағы ортаға әсер етіп, флора мен фаунаның бірітіндеп жойылуына алып келеді. Сонымен қатар сүзек, сары ауру, тырысқақ және басқа да жұқпалы ауру түрлерінің таралуына, өршуіне себеп болады. Су ресурстарына суқоймаларына, өзендерге, көлдерге және ағын суларға тазартылмаған немесе шала тазартылған өндірістік-тұрмыстық және ауылшаруашылық қалдық судың ағызылуынан ластанады. Су айдындарының тазалығын сақтаудың ең басты жолы – өндірісте пайдаланылған суды тазартып, қайта айналысқа қосатын тұйық өндірістік цикл тәсілін қолдану. Әзірше мұндай әдісті Жезқазған кен байыту комбинаты, Павлодар алюминий заводы, Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты қолдануда. Еліміздің климаты құрғақ, жазы ыстық болуына байланысты оңтүстік өңірлерде ауыл шаруашылығы дақылдарын қосымша суландыруды қажет етеді, сондықтан суармалы егіске суды үнемдеп жұмсаудың маңызы зор.

Қазақстанның батыс аудандарында жаңа мұнай газ кен орындарын игеру тәжірибесінен мұнай тек суды ғана емес, бүкіл айналадағы ортаны да ластайтыны да байқалады. Суға төгілген мұнай су бетіне жайылып, оған оттегінің өтуіне кедергі жасайды. Ал суда оттегі болмағандықтан, ондағы тірі организмдер қырыла бастайды. Су сияқты аса бағалы табиғи байлықты тиімді пайдалану мен қорғау қазір бүкіл дүние жүзілік проблемаға айналып отыр. Ластанған суды механикалық, химиялық және биологиялық жолдармен тазартады.

Бөгендер Қазақстан аумағында жер беті ағындарын реттеу мақсатында өзен арналарын бөгеу арқылы жасалады. Егер көлемі кіші ойыстарды бөгейтін болса, оларды тоған деп атайды. Бөгендер, негізінен, халықтың қажетін өтеу үшін жасалады. Бөгендер су айдынының алып жатқан ауданына қарай төртке бөлінеді:

5. 
   50 км²-ге дейін - кіші,
   
6. 
   250 км²-ге дейін-орта,
   
7. 
   1000 км²-ге дейін - ірі,
   
8. 
   одан үлкендері - аса ірі бөгендер.
   

Қазақстанда қазір 4 мындай бөген мен тоған бар. Алып жатқан ауданы 10 мың км². Оларда 90 км³ түщы су жиналған. Республикада 2 өте ірі, 1 ірі және 6 орта бөген бар, қалғандары - кіші бөгендер. Бөгендердің көбі Орталық, Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда шоғырланған: Бұқтырма, Қапшағай, Шардара, Самарқан, Бөген, Акдел, Молодежное, Шерубай-Нүра, Кенгір, Өскемен т.б. Осы аймақтың 20 бөгенінін. су айдыны (акваториясы) 8,7 мың км²-ді (барлық бөгендердің 87%-ы) құрайды, ал | су көлемі 86 км²-ден (барлық бәгендердің 95%-ы) артық. Бөгендердің шаруашылық маңызы зор. Оларды энер-гетикалық, траспорттық, ирригацияльщ, рекреациялық мәселелерді шешуде, спорт, балық аулау бағдарлама-ларында пайдаланады.

Шардарада су тастайтын үш құрылым бар. Біріншісі су электр стансасы. Одан секундына 1600 текше метр су өтеді, қазір жөндеуден өткеннен кейін 1800 текше метрге дейін өсті. Екіншісі секундына 200 текше метр су алатын Қызылқұм каналының бас гимараты. Үшіншісі Арнасай апаттық су тастамасы. Жоба бойынша секундына 2160 текше метр су өткізе алады. Қазіргі кезде, Өзбекстанның байлап тастауына байланысты, су өткізу қабілеті секундына 600 текше метр.

Шардара ирригациялық режимде жұмыс істейді, яғни жазды күні пайдалы көлемі түгелдей дерлік егін суаруға пайдаланылады да, қыс бойы су жиналады. Жыл сайын наурыздың аяғында жобалық көлемдегі су жиналады. Шардара толып тұрған кезде, Қызылқұм каналын қосып алғанда секундына 1800 текше метр, Арнасайға секундына 600 текше метр, барлығы 2400 текше метр ғана жібере алады. Шардара су қоймасы баяу толтырылып Сырдарияға құйылып жатқан су көлемі 100 текше метрге дейін азайтылды. Биылғы жылы бізде су тапшылығы байқалады. Шардара су қоймасына құйылып жатқан су баяу жылдымдықпен ағуда. "Достық " арнасына да су көлемі жеткіліксіз". Бүгінде су қоймасындағы көлем 5 млрд 189 млн текше метр суды құрайды. Ал жоспар бойынша 5 млрд 400 млн текше метр суға толтыру керек. Бүгінгі күні су қоймасына секундына 209 текше метр су қосылып жатса, Сырдария арнасына тасталып жатқан су көлемі секундына 100 текше метрді құрайды. Ал Қызылқұм арнасына секундына 60 текше метр су қосылуда.

Сонымен қатар өлкемізде Қаратау жоталарынан бастау алатын Кентау маңында орналасқан «Қарашық», «Тассарай», «Байылдыр», «Итсиген», «Біресек» деген өзендер бар.

«Қарашық» өзені Қарнақ ауылын кесіп өтіп «Ермек-өзен» су қоймасына құяды. Бұл су қоймасының сыйымдылығы 10 млн. куб метр.

«Ермек - өзен» су қоймасы Қарнақ ауыл шаруашылығын суландырады. Хантағы елді-мекенін кесіп өтетін «Тастақ», «Біресек» өзендері «Қосқорған» су қоймасына барып құяды. Одан басқа «Қосқорған» су қоймасы жылына 100 млн. куб метрден астам су қорын, яғни 78 пайыз суды «Кентаукеніштарату» кенішінің кен асты суларынан жинайды. Су жүргізу желілері 286 шақырым, қаланы сумен жабдықтау және канализациялық қызметтерді «Су арналары» мемлекеттік комуналды кәсіпорыны жүзеге асырады. Байылдыр елді мекенін кесіп өтетін «Байылдыр» өзені бастауын тау арасындағы «Аша» деген жердегі «Дөңгелексай» су қоймасынан алады.

Жалпы су шаруашылығына дұрыстап көңіл бөлетін уақыт жетті. Біз барлық өзендердің төменгі ағысында отырмыз. Суымыздың жартысына жуығы көршілерден келеді. Жыл өткен сайын су саласындағы қарым-катынасымыз күрделеніп барады. Суды басқару, оны тиімді пайдалану мен қорғау саласында толыққанды кешенді саясат болуы керек.

Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Т.Байболат, Р.Н.Кенжебаева «География» Алматы 2009, 24-28 б.

2. Ә.С.Бейсенова «Қазақстанның географиялық атласы» Алматы 2010.

3. М.К.Нұрмағанбетов «Жер судың аты,тарихтің хаты» Алматы 2009.

«География және табиғат» 20012,№6

4. Н.М. Жақанбаева «География» Алматы 2011,114-116 б.

5. Ә.С. Бейсенова «Экология» Алматы 2000, 154-166 б.

6. Ғ.С. Гарапова, Н.М. Жақанбаева «География» Алматы 2007,114-116 б.

7. «Қазақстан Ұлттық энциклодедиясы» Алматы 2010, 3 том

8.«Қазақ Совет энциклодедиясцы» Алматы 1975, 2 том

9. Атамекен газеті, Алматы 2014, №88

10. Егеменді Қазақстан 2014-2015,№1235 11.05.24.№4377 12.06.28

11. Жетісу газеті .Талдықорған 2015, №82

12. Интернет. Ak orda.kz. сайты

13. А. Басшов «Экология және таза су проблемасы» Алматы 2003,12-25

14. Экологическое состояние окрущающей среды в Республике

Казахстан. Алматы, 1992.

15.ГельдыеваГ.В.,НадыровШ.М.Проблемысовместного использования водных ресурсов Или-Балхашского региона //Материалы международной юбелейной научно-практической конференции. КАЗНИИМОСК. Алматы. – 2010. С.17-25.

16. Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии. Алматы, Рауан, 2009. С.74-86.

17. Надыров Ш.М., Темирбеков А.Т., Дуйсенбаева К.Д., Опабеков М.А.

Орталық Азиядағы трансшекаралық өзен сулары ресурстарын пайдаланудың экономикалық географиялық мәселелері. //ҚазҰУ хабаршысы, экология сериясы, 2010. №1, 58-59 б.

18. Бейсенова Ә., Самақова. А., Есболов. Т., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы, - Рауан. 2011. 301-303 б.

жүктеу 0,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: