«Қосалқы тарихи пәндер» пәнінің оқу-әдістемелік кешені 5В011400 тарих мамандығына арналған Семей-2014

Сабақтың мақсаты: Топонимика мен тарихи географияның мазмұны мен міндеттері, Батыс европа мен Ресейдің Ежелгі Қазақстан территориясын мекендеген халықтар мен тайпалардың этнотопонимиясы жайлы тарихи-этимологиялық зерттеулерді қарастыру

1. 
   Тарихи географияның мазмұны мен міндеттері, негізгі салалары . дерек түрлері. Топонимика пәні негізгі міндеттері . Түрлері мен зерттеу әдістері.
   
2. 
   Топонимика мен тарихи географияның байланысы, маңызы.
   
3. 
   Тарихи география және топонимиканың дамуының негізгі кезеңдері
   
4. 
   Батыс европа мен Ресейдің тарихи география және топонимикасының дамуының негізгі кезеңдері.
   
5. 
   Ежелгі Қазақстан территориясын мекендеген халықтар мен тайпалардың этнотопонимиясы жайлы тарихи-этимологиялық зерттеулер. Араб географтары. Ұлы даланың тарихи географиясы.
   
6. 
   Қазақстанның тарихи географиясы мен топонимикасының жүйеленіп қалыптасуы. Қазақстан топонимикасының жеке зерттеле басталуы.
   

Қағанаттың территориясы: Оңтүстік Шығыс Қазақстанның жері. Яғни шығыста Жоңғар Алатауынан, батыста Сырдарияға дейінгі, солтүстікте Балқаш көлінен, оңтүстікте Ыстықкөл жағасына дейінгі жерлер. Араб географы Ибн Хаукалдың (Хғ) мәліметінде, «қарлұқтар жерінің Батысынан шығысына дейін жету үшін 30 күн жүру керек екен» деп көрсеткен.

893 жылы самани Исмаил ибн Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан қаланы ұзақ уақыт қамап қоршаса да шыдайды. Бірақ, соңында қала құлап, халқы ислам дінін қабылдайды. Сөйтіп, 775-875 жылдар аралығында қағанат ислам дінін қабылдаған. Оғұлшақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіруге мәжбүр болады. Алғашында астанасы – Баласағұн қаласы болса, кейіннен Қойлық қаласы болады. 940 ж. Ұйғыр қағанатының Шығыс Түркістанда қайта күшеюіне байланысты, Қашқар жеріндегі түркі тілдес тайпалар. Қағанаттың территориясы: Оңтүстік Шығыс Қазақстанның жері. Яғни шығыста Жоңғар Алатауынан, батыста Сырдарияға дейінгі, солтүстікте Балқаш көлінен, оңтүстікте Ыстықкөл жағасына дейінгі жерлер. Араб географы Ибн Хаукалдың (Хғ) мәліметінде, «қарлұқтар жерінің Батысынан шығысына дейін жету үшін 30 күн жүру керек екен» деп көрсеткен.

893 жылы самани Исмаил ибн Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан қаланы ұзақ уақыт қамап қоршаса да шыдайды. Бірақ, соңында қала құлап, халқы ислам дінін қабылдайды. Сөйтіп, 775-875 жылдар аралығында қағанат ислам дінін қабылдаған. Оғұлшақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіруге мәжбүр болады. Алғашында астанасы – Баласағұн қаласы болса, кейіннен Қойлық қаласы болады. 940 ж. Ұйғыр қағанатының Шығыс Түркістанда қайта күшеюіне байланысты, Қашқар жеріндегі түркі тілдес тайпалар. ХІ ғ. аяғынан бастап, өздері (қыпшақтар) дәуірлей бастаған кезде орыс жерлерінің оңтүстік далалы аудандарынан Дон өзеніне дейін жерлерін кеңейткен. Орталығы Сығанақ қаласы (Сырдарияның бойында). Қыпшақ сөзі туралы алғашқы хабар, б.з. ІІІ-ІІ ғғ. қытай жазба деректерінде кездеседі. «Қыпшақ» атауы ең алғаш 760 ж. ежелгі түріктің руникалық ескерткішінде аталады. Мұсылман деректеріне қыпшақтар тұңғыш рет араб географы Ибн Хордабехтің (ІХғ.) жылнамалық жағынан ҮІІІ ғ. жататын, түрік тайпаларының тізімінде көрсетіледі.ХІ ғ. екінші жартысынан бастап қыпшақтардың этникалық құрамына енген негізгі тайпалардың бірі қимақтар болса, баяндұрлар, баяуттар, қаңлылар, ұран тайпалары да енген. 1065 ж. селжұқтардың билеушісі Алп Арыслан қыпшақтарға қарсы Маңғыстауға жорық жасайды. Қыпшақтарды жеңгеннен кейін, ол Жент пен Сауранға жортуылға шығады.

1. 
   Шығыс славяндарда әріптер қарапайым символ таңбаларымен бейнеленген, сонда крест символыныңмағынасы қандай?
   
2. 
   Ежелгі славяндықтардың жазу өнерінің дамуына қай елдің миссионерлері әсер етті?
   
3. 
   Бүгін де славян графикасы қандай атаумен белгілі?
   

1. 
   ҚоңыратбаевТ. Көне мәдениет жазбалары. А, 1991
   
2. 
   Қайдаров Э. Түркітануға кіріспе. А, 1992
   
3. 
   Монтьева Г.А, Кобрин В.В. Ключи к тайнам. М, 1992
   

№9 лекция Қазақстанның тарихи географиясы

1. 
   Ежелгі қазақстан территориясын мекендеген тайпалардың тарихи географиясы. Халықтардың Ұлы қоныс аударуы.
   
2. 
   Ертедегі түркілер, территориялары, шаруашылығы, сауда жолддары. Қимақ-қыпшақ тайпалары.
   
3. 
   11-12 ғ.ғ.татар-монғол шапқыншылығы қарсаңындағы Қазақстан. Монғол тілінен енген топонимдер.
   
4. 
   14-15 ғ.ғ. Дешті Қыпшақтың саяси географиясы.
   
5. 
   15-17ғ.ғ. қазақ этносының қалыптасыуы, тарихи географиясы. Қалалардың орналасу географиясы.
   
6. 
   18-20ғ.ғ. Қазақстанның тарихи-саяси географиясы.
   

1. 
   Қара теңіз маңы мен қай елдің халықтарының жазу-сызу дәстурінің негізгісіне байланысты әліппесі п.б,?
   
2. 
   Қай ғалымның Москвадв 1956 ж «Русская палеография» атты еңбегі жарық көрді?
   
3. 
   Қазіргі орыс алфавитінің кезінде қарапайымырақ кириллица әуел баста неше таңбадан тұрды?
   

1. 
   Соболева Н.А. Россииская геральдика. М, 1989
   
2. 
   Федоров-Давыдов. Монеты рассказывают. М,1963
   
3. 
   Шур Я. Когда? Рассказы о календаре. М, 1968
   

№10 лекция Генеология

1. 
   Генеология ұғымы және ғылым ретінде қалыптасуы.
   
2. 
   Генеологияның міндеттері және арнаулы пәндермен ба йланысы.
   
3. 
   Теоретикалық генеология. Шежіре ұғымы және түрлері, маңызы.
   
4. 
   19ғ.генеология тарихнамасы.Қазақстандық ғалымдардың генеологияны зерттеуі.
   

«Қазақ» атауы туралы болжамдар мен зерттеулер. Қазақ жүздері. Этникалық территориясы.

Жәнібек пен Керей хандығы нығайғаннан кейін, олардың қамтуындағы халық түгелдей қазақтар деп атала бастады. Бірте-бірте «қазақ» атауы этникалық мәнге ие болады да, Шығыс Дешті-Қыпшақтың, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның әбден қалыптасқан түркі тектес халқының этнонимі ретінде қолданыла бастайды. «Қазақ» атауы туралы, Абай, Шәкәрім, Шоқан зерттеулерімен қатар, С.Г. Кляшторный мен Т.И. Сұлтановтың арнайы зерттеулері бар. Атаудың қалыптасуы туралы болжамдар өте көп. Қазақ халқы халықтың бұрын моңғол ұлыстарында болғаны сияқты, ұзақ уақыт ХІV-XVғғ. жеке мемлекеттер жүйесіне кіргені жоғарыда айтылған факторлар әсерін күшейте түседі, соның нәтижесінде Қазақстан жерінде үш жүз түрінде бірнеше этникалық торабы пайда болады. Қазақ жүздерінің әрқайсысының тайпаларының көшіп-қонатын жолдары мен жерлері, жоғарыда аталған мемлекеттер территориясының негізгі бөлегімен сәйкес келетін жалпыға ортақ этникалық территориясы болады. Ұлы жүз: Сырдариядан бастап, Жетісу жерін түгел жайлады. Құрамына; үйсін, қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ошақты, шапырашты, жалайыр ж.б енеді. Орта жүз: Орталық Қазақстан мен Солтүстік – Шығыс Қазақстанның бір бөлігін мекендеді. Құрамына; найман, керей, қыпшақ, қоңырат, арғын, қарлық т.б. Кіші жүз: Сырдарияның төменгі жағы, Арал теңізінің жағалауы, Каспий ойпатының теріскей бөлегі. Құрамына; алшын, адай, алаша, байбақты, жаппас, таздар, қарасақал, қаракесек (әлімұлы) т.б.

ІХ ғ басында оғыздардың көсемі қарлұқтармен және қимақтармен одақтасып, қанғар-печенег тайпаларын ыдыратты. Сырдарияның төменгі жағы мен Арал өңірі даласын басып алады. Оғыздар құрамына Сырдария алқабы мен Арал-Каспий даласының үнді-еуропа және фин-угор тектес ежелгі (негізінен түріктенген) этникалық компоненттері және сонымен бірге Жетісу мен Сібірдің: халаджылар, жагарлар, чаруктер, қарлұқтар, имурлар, баяндұрлар, кайлар секілді көшпелі және жартылай көшпелі тайпалары да кіреді. Қытай деректерінің жазбаларына қарағанда, оғыз тайпаларының құрамына – баяндұрлар, имурлар және кайлар кірсе, араб деректері оғыздардың қатары имақ-қимақ тайпаларымен де толықтырылып отырғандығын айтқан. М. Қашғаридың дерегі бойынша, оғыздар алғаш 24 тайпадан тұрса, ал Әл-Марвази олардың 12 тайпадан тұрғандығын жазады. Егер 24 тайпадан құрылған кезі оғыздардың алғаш әртүрлі тайпалардан жаңа қалыптаса бастаған кезін көрсетсе, ал 12 тайпалық кезі ол кейінгі мерзімін көрсетеді. Бұл заңды құбылыс. Ол тайпалардың бір-бірімен қосылып, саны азайып, халықтық дәрежеге көтерілген кезеңі.

1. 
   Ғылыми пән ретінде «Палеография» қай ғасырда пайда болды
   
2. 
   Дүниедегі ең ежелгі жазу жүйесі қай жерде қалыптасқан
   
3. 
   Біздің еліміз жазу граяикасын қай түрін қолданып келеді
   
4. 
   «Грузин палеографиясы» нешінші ғасырда жеке дара ғылым ретінде қалыптаса бастады
   

1. 
   Дүйсенов М. Сағанатас сырлары. А, 1992
   
2. 
   Завельский Ф.С. Время и его измерения. М, 1987
   
3. 
   ИскаковМ. Халық календары. А, 1980
   

№11 лекция Сфрагистика және геральдика ғылымдары

1. 
   Сфрагистика ұғымы, пәні және оның міндеттері.
   
2. 
   Мөрдің пайда болуы және тарихы . мөрдің тарихи дерек және өнер ескерткіші ретіндегі маңызы.
   
3. 
   Геральдика пәні және оның тарихы. Елтаңбалардың тарихи деректік мәні, маңызы.
   
4. 
   Орта ғасырдағы рулардың әулет таңбалары мен ұрандары.Көне түрік тік елтаңбалар.
   
5. 
   Қазан революциясына дейінгі қала елтаңбалар. Қазақстан Республикасының рәміздері.
   

1. 
   Дипломатия нені оқытады
   
2. 
   Орхон-Енисей ескерткішін зерттеуге ерекше үлес қосқан ғалым
   
3. 
   «Шэввея» қазақша қай ай
   

1. 
   Медоев А.Т. Гравюры на скалах. А, 1979
   
2. 
   Пронштейн А.Л. Использование вспомогательных исторических дисциплин при работе над источниками .М, 1967
   
3. 
   ПронштейнА.Л. Методика исторических источниковедении. М,1967
   

№12 лекция Нумизматика

1. 
   Нумизматика пәні және міндеттері, маңызы, ғылым ретінде қалыптасуы.
   
2. 
   Тарихи арнаулы пән ретінде нумизматиканың зерттеу обьектілері.
   
3. 
   Нумизматика терминдері.
   
4. 
   Нумизматиканың басқа ғылымдармен байланысы.
   

1. 
   Устав қандай формада жазылған
   
2. 
   14 ғ аяғы мен 15 ғ басында жазудың қай түрі тұрақталған
   
3. 
   Қай жылы Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы басшылық құралы жарияланды
   

1. 
   Қазақстан этнографиясы. А, 1991
   
2. 
   Казаманова Л.Н. Введение в антическую нумизматику. М, 1979
   
3. 
   Каменцева Е.И. Русская сфрагистика и геральдикаМ, 1974
   

1. 
   Монета термині, дамуы, маңызы, алғашқы айырбас құралдары.
   
2. 
   Ақша атаулары мен өлшем бірліктері, түрлері.
   
3. 
   Ақша реформаларының тарихы.
   
4. 
   Тәуелсіз Қазақстан ақшасы. Құнды қағаздар.
   

1. 
   Қолжазбаларды әшекейлендіру барысында 11-12 ғ стильдің қай түрін көбінесе қолданады
   
2. 
   Геометриялық формада тік төртбүрыш түріндегі жазба түрі
   
3. 
   Тасқа салынған суреттер қалай аталады
   

1. 
   Абдрахменов А.В. Қазақстан топонимикасы. А, 1979
   
2. 
   Айдаров Г. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .А, 1986
   
3. 
   Бурнашева Г.З. Монетный материал в городище Отрар Тобе. А, 1974
   
4. 
   Введение в специальные исторические дисциплиныМ, 1990
   

№14 лекция Тарихи метрология

1. 
   Тарихи метрология пәні, негізгі міндеттері.Тарихи метрология ның маңызы.
   
2. 
   Тарихи метрология терминдері, өлшем бірліктері.
   
3. 
   Тарихи метрологияның қалыптасуы, дамуы. Орта ғасырлық Батыс Европадағы практикалық метрология.
   
4. 
   Тарихи метрологияның ғылым ретінде дами бастауы. Батыс Европаның алғашқы өлшем бірліктері жүйесі.
   

1. 
   Стенографияның негізінде неше принциптері бар
   
2. 
   Күнделікті тұрмыстық сипаттағы жазбалар үшін 11-15 ғ Ежелгі Русьте қандай материалды қолданды
   
3. 
   Қай ғасырда жазу материалы ретінде қағаз пайдаланыла бастады
   

1. 
   Соболева Н.А. Россииская геральдика. М, 1989
   
2. 
   Федоров-Давыдов. Монеты рассказывают. М,1963
   
3. 
   Шур Я. Когда? Рассказы о календаре. М, 1968
   
4. 
   ТихомировМ.Н. Русская палеография. М,1966
   

№15 лекция Өлшем бірліктері

1. 
   Ежелгі Рим бірліктері. Мұсылман өлшем бірліктері.
   
2. 
   Ұзындық, биіктік, салмақ өлшемдері.
   
3. 
   Ақша өлшемдері. Өлшем бірліктерін жетілдіру шаралары.
   

1. 
   «Күлтегін ескерт мен «Білге-Қаған» ескерт-ң текстерін жазған автор
   
2. 
   Түркі мемлекетті қанша уақыт өмір сурді
   
3. 
   Уақыт өлшемі туралы ғылым
   
4. 
   Уақыт есебінің жуйесі
   

1. 
   Пронштейн А.Л. Использование вспомогательных исторических дисциплин при работе над источниками .М, 1967
   
2. 
   ПронштейнА.Л. Методика исторических источниковедении. М,1967
   
3. 
   Проблемы антротопонимики. М, 1970