АСТАРЛЫ ОЙДЫҢ КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ МОТИВТЕРІ

Қазақ әйелдерінің тағдыры қазақ қаламгерлерінің назарынан да, қаламынан да тыс қалған жоқ.Жиырмасыншы ғасыр басында жазылған шығармалардың кейіпкерлері Жамал да, Қамар да, Шұға да рухани теңдікке, бостандыққа ұмтылған, нәтежесі ішкі армандарымен түйіспесе де өз тағдырларына өзі арашасы болуға ұмтылған әрекетшіл кейіпкерлер. 20-30 жылдардағы прозаға сезім сергелдеңіндегі сезімтал кейіпкерлердің орнына Айша, Раушан, Жәмила, Есбике сияқты жаңа қоғаммен бірге өзін де, өзгені де өзгертуге даяр қайраткер кейіпкерлер келе бастады. Сонымен бірге әлеуметтік мәселелер ғана қазақ әйелдерін ойландырмағаны жазушыларға тағы бір пара кейіпкерлерді ұсынды. Олар тағдыр қыспағы рухани дүниесін бөлшектеген Шолпан, Ғайша, Күнікей, Ақбілек,Зылиха сияқты кейіпкерлер. Неге қаламгерлер қазақ әйелдерінің сан қилы тағдырын суреттеуді алдыңғы кезекке шығарды? Адамзат қоғамы үшін әйел, ана ұлағатының орны ежелден ерекше. Қаламгерлер ұрпақ тәрбиелейтін жандардың жаратылыс ырғағынан танбауын қалаумен бірге ұлт тамырының тереңдігі, құнары сақталуын аңсаған әріден ойлаған пайымдарын өз кейіпкерлерінің бойынан көрсетуге тырысты. Қоғам дамуының қайшылықтары осы кейіпкерлердің ой-санасында, қимыл-әрекеттерінде бой көрсетті. Жаңа даму кезеңімен бірге ұлттық жақсы дәстүрлердің, тәрбиенің, ежелгі үлгілердің ұмытылып, жүдеп бара жатқанын жазушылар әлеуметтік астарлы оймен мегзей жазды.

Сан қырлы саңлақ дарын иесі Ж. Аймауытов – қазақ қыздарының тағдырын, мың сан азабын қопара жазған қаламгер. Қазақ өміріндегі түрлі әлеуметтік мәселелелер қазақ қыздарын айналып өтпеген.Сыртқы дүниенің дүлей соққысынан қаңбақтай ұшып, тағдыры алдында дәрменсіз сенімі шайқалған Ақбілекті автор тұтастығы жоғалған, рухани бөлшектенген кейіпкер деңгейінде суреттейді. Шығарма соңындағы «оқып, адам болған» Ақбілек автордың қамқорлығымен заман талабына икемделген кейіпкерге айналады. «Ақбілек секілділер өмірді жасайды» дегенге автор да, оқырман да дүдәмәл көңілмен қарайды. Жалпы шығармадағы кейіпкер біздің санамызда біз оқыған кітаптағы қалыпта емес, есте сақтаған бейнеде қалады. Көпшілік оқырман Ақбілек бейнесін романының соңындағы кеңестік ықпалмен өзгерген, өзіне сенімді қайраткер бейнесінен гөрі шарасыз, ертеңге күмәнді, қорқыныш иектеген кейпінде есте сақтайды.

Жазушы ағат қадам басқан кейіпкерлерінің бойына қазақ қыздарының дағдырған көңіл күйін сыйдырғандай қалып танытады. Ж. Аймауытовтың «Күнікейдің жазығы» повесіндегі “жазығы” деген сөз астарына не сыр бүгіп тұр, оқырманды ойлантатын сырлы сұрақ осы. “Жазық” күнәға жетелейтін философиялық категория. Ж.Аймауытов көркем шығарманың мақсаты – оқырманды ойландыру екенін қатаң ұстанған суреткер. Күнікейдің жазығының не екенін оқырманның өз ой додасына тастайды. Көркем шығарма – бәрін өзі айтып, бәрін өзі шешіп бермейтінінің тағы бір дәлелі.

Автор ана тәрбиесінің салмағы туралы өрелі ойын Шекердің «қызына қарлығыштай шыжбақ боп жүруі жеткілікті ме?» деген сұрақпен өріп, күңіреніп жатқан Күнікей трагедиясына шешесінің де жазығы бар дегендей бірден Шекерге көңіл аударады. “Бірақ Шекер шеше болам деп бекер арам тер болды. Баланы іспен емес, сөзбен, үлгімен емес, ақылмен үйретпекші адам сорлы ғой. Шекер өзіне “құдай жұқтырмағанды” қызына оқыды. Қызы көргенін тоқыды “Бозбаламен өзі неге ойнайды?” деген сұрау Күнікейдің ойына ерте бекіді. Он төртке аяқ басқан соң-ақ, көзі жайнап тұрған Күнікей апасынан құрық әкетті” /1, 349/. Адамның болмысы ойында, сөзінде ғана емес, қимылы мен іс-әрекетінен де көрінеді деген ойды автор санаға сығалатады. Шекердің пешенесіне жазылған тағдырына опасыздығы қызына сабақтай.

Не нәрсенің де баяны бастауында деген ойды автор Күнікейдің жастық шағын суреттеген тұста ұқтырады. Көргенін тоқыған Күнікей не нәрседе де шешесіне ұқсап, жас Шекер болып елестейтін тұстары бар. Автор көзге көрінбейтін нақты дүниелердің басын қосып, ойды тереңнен ширықтырып отыр. Жазушы “Күнікейдің жазығын” Күнікей басындағы тағдырдың мағынасыздығынан іздегендей болады. Күнікей шешімі жат әдеттің басы. Автор оның жазықты болуына шешесі Шекер мен өзінің дәстүр мен ұлттық тәрбиені салақсытуы, қалыс қалдыруы дегендей кейіп танытады.

“Күнікейдің жазығы” повесіндегі күрделі де, шым-шытырық берекесіз өмірдегі адамдар қатынасының сан алуандығы, қажетті деп танылған ортаның көріністері жинақталып та, дараланып та ортаға шығады. Оны көрсетуде автор кейіпкер монологын, авторлық баяндауды, уақыт пен кеңістікті де ұтымды пайдаланған. Күнікей бойында сезімнің алуан түрлі келбеті бар. Оны үміт пен қиял, елес пен үрей, нәпсі мен қасірет түйілістері қинаса да Күнікей солардың бірде-бірінен қашпай, өзін соларға арнауға әзір. “Күнікейдің жазығы” повесінің оқырманға берер түсінігі – салмағы да салдары да бар түсінік: адам өзін баптап, өмірге жасақтайды және өзін-өзі құрта да алады, себебі ол тіршіліктегі ең жоғарғы түйсіктің иесі. Адам айтқанға құлай қоймайды оны тәрбиелеу үшін үлгі керек, Шекердің үлгісі Күнікейді неге соқтырды? “Қызға қырық үйден тыйым” деген дәстүрлі мәдениеттен өзгеру қайда апарады? Қазақ мәдениетіндегі талай ұрпақ ұя бұзбай жүріп өткен жол, қастерлі игіліктерге қауіп төнді, сол қауіп авторға “Күнікейдің жазығын” жаздырды.

Уақыт көркем шығармаларды таптық таным тұрғысынан сомдауды қажетсініп жатса да, әлеуметтік кеңістіктің ызғарлылығы, жүдеулігі Б.Майлин сынды қаламгерді баяз таптырмай қоғам бейнесін сыншылдықпен де, шыншылдықпен де суреттеуге себепші болды.

Б. Майлиннің алты бөлімнен тұратын «Әже» әңгімесіндегі суреттелетін оқиғалар тізбегі төңкерістен кейінгі уақытты қамтиды. Әңгімеде сұлу да сылқым Зылиха жуас Қарымсаққа тұрмысқа өз қалауымен шыққанымен, кедейленген қазіргі тұрмысына риза емес. «Әже, қарным ашты» деген ұлы мен қызының сөзі оған шаншудай. Күйеуін де қорашсынады, мынандай ажармен бәйбіше болып, малынып отыру да арманы. Зылиханы дел-сал қылып, ойы мен санасын арпалыстырған Қоржынтайдың: «Қазір слабоданың заманы, Кәрібай саған сыртыңнан ғашық, өзі жұрт ағасы, асқан бай» деген азғырынды сөзі. Б. Майлиннің 1987 жылғы бес томдық шығармалар жинағынан «қазір слабоданың заманы» деген сөздер алынып тасталған. Жаңа заман әкелген әйел басына азаттық, теңдікті байлықпен шатастырған Зылиха, бай болса ғана басқа жұртпен теңесетіндей, бақытқа бөленетіндей сезімде болады. Осы сезім жетегімен Қоржынтайдың қолқасына «Жарайды» деп қалғанын өзі сезбей қалады. Тіпті құдай қосқан қосағы мен балаларын тастап кетіп бара жатып та, өз ісіне өзі есеп бермейді. Жазушы Зылиханы жан дүниесіндегі аласапыранды былай суреттейді : «Қане жүр» деп Қоржынтай қысып барады. Қоржынтайдың сыбырын әзірейілдей көріп, Зылиханың денесі, тітіркеніп сала берді. «Менде нең бар, мен байымды, балаларымды тастап әзәзілдің жолына түсе алмаймын!» деп, үйінен қуып шыққысы да келеді. Бірақ, басты тұмандаған қара күш ерікті билеп, ырық бермейді, сүйретіліп орнынан тұрып, не қыларға білмей дағдарғанда, Қоржынтайдың бұрын бір айтқаны есіне түседі, «балаларыңды бірден ала кетуге болмайды, барған соң сотқа арыз бергін, алады да береді. Сенің балаң Кәрібайдың баласы, сенің балаларыңның оған жаттығы болмайды», – деп еді Қоржынтай. Зылиха талған көңілге осыны сеп қылғандай, осыны ойлап өзін өзі айналдырғандай болып ақтық рет балаларын сүйіп, «алтын босағасын» аттап, жөн тартып еді...» /2, 109/.

Слабоданың заманы желпіндірген «Зылиха енді Кәрібайдың тоқалы болып, Ажар бәйбішеге күң атанып, малайдың жұмысын істеп жүр». Өткен күні көзден бұл-бұл ұшқан. Жұқа киіммен Кәрібайдың үйінен қашып шыққан Зылихаға суық өтіп, айықпас дертке душар болады. Осы тұста автор ойланбай от басқан Зылиханың әрекеті арқылы арды-ұятты ұмытқан әйелдің опынуымен бірге, Кәрібай, Қоржынтай сияқты пысықайлардың да жаңа заманда әйел теңдігін қалауынша бұрмалап, қоғамның ілгерілеуіне тұсау болғанын сездіреді.

Жазушы Зылиханың ішкі монологында: «Мен сендерді ескермедім, сендерді жылатып тастап, өзіме бақыт іздемекші болды. Қарымсақтың жаман үйінен, жетпейтін кем-тар дүниесінен аттап өтіп, жұмақтың есігін ашпақшы болдым. «Пәлен жерден пәленшенің қатыны қашты» дегенді естігенде, менің ойымша, солар адам көрмеген бір қызықты тұрмысқа кіріп жатқан секілді болушы еді, ақырында сол ынтықты көріп, көңілді бастым...» деп өзіне өзін төреші етеді /2, 111/.

Автор Зылиханы ісіне, мінез-құлқына қарай жазалайды. «Пәлен жерден пәленшенің қатыны қашты» деген байырғы қазақ ұғымына тосын сөз, бұл жаңа заманмен ілесе келген сөз. Зылиха бұғаулы өмірден теңін іздеп қашқан жоқ, онікі керісінше қашыс болдыс. Жазушы әйел теңдігі мәселесін әркім өзінше ұққанын ескерте кетумен бірге, Зылиханың өзіндік болмысындағы дүниеқоңыздықты, байлық жолында көз жұмбайлыққа баратынын жарық дүниеге ілесе келген мінез-құлқындағы тұрақсыздықтан іздейді.

Автор Зылиханың түсі арқылы әңгіменің негізгі тұжырымын жасайды. «Ұлпаны маңдайынан сүйіп, Бақытжанды алдыма алып, енді емізе берем дегенде еңгезердей бір қара кісі арт жағымнан келіп желкеме түйіп келіп жіберді, «лағынет, арам қолыңмен жас нәрестені, күнәсіз періштені не бетіңмен ұстап отырсың!» деді... Алдым терең жар екен деймін, омақата құладым». Бақытын бағалай білмеген Зылиханы автор түсіндегі сөзі арқылы жазалайды.

Б. Майлин – жаңа қоғаммен бірге келген қайшылықтардың халық басындағы болмысын ашуға барын салған қаламгер. «Раушан коммунисте» автор заман қалаған кейіпкерді жасай отырып, өз мұңын, өз тұжырымын бірге жеткізеді. Жаңа қоғаммен бірге тіршіліктің тал бесігінің бұзылғанын, халықтың табиғатында жоқ қылықтар өрбігенін, ұлттық әдет – ғұрыпқа сызат түскенін, имандылық күйрегенін “дауыстар” жарыса айтуда. “Жас адамның қасарысып, ата-анасының батасын алмауы жақсы ырым емес қой”, “Баяғыда жас күнімізде, ердің бетінен алу дегенді білмейтін едік... Байдың бетінен алу мықты күнә деп саналушы еді. Осы күні соның бірі бар ма?...”. Өмір болған соң күнә да болады. Повесть кейіпкерлері ата-ананың қалауынсыз жар таңдауды, күйеуіне әйелінің қарсы келуін күнә санайды. Қазақ халқының табиғи әлеуметтік дамуы жүрісінен жаңылып, басқа, бөгде жолға салынғанына наразылықтарын білдіреді.

Б. Майлин халықтың сол кезеңдегі психологиялық өзгерістерін айна қатесіз қағазға түсірген. Сол тұстағы орта үйреніп қалған “әйелдерден” басқа әйелдерге кез бола бастады. Соның дәлелі Мариям, Раушандар. Ерлердің көңіліндегі “әйелдерге” бұлар ұқсамайды, қазақи орта оларды жатсынды. Раушан алған бетінен қайтпайтын, өрлігі кесек мінез иесі. Болыстық жиынға “Ешкімнің ақылының керегі жоқ, барамын деген соң барамын!..” деп қасарысып отыр. Жиында Мариям “бірдеме айтасыз ба?” деген соң сөйлеу үшін сөйледі, алдын ала саналы түрде дайындаған сөзі жоқ еді, оны дайындауға өресі де жетпейтін. Раушанның ел алдында алғаш сөйлер сәттегі қалтырағаны, буыны босағаны, еріні дірілдегені бәрі табиғи нәрсе, кез-келген адам оның орнында сөйтер еді. Ал оның “өзіміздің балалар ғой, бұлар ешкімге айтпас” деп Раушанға сыр қып айтқан кемпірдің қызының орнына жиынға келген әрекетін жиналыстағы жұртқа жайып салуын қалай түсінеміз? Бұл жаңа үкіметке жағыну ма? Әлде көзін көрмеген Дәметкенге теңдік әперуге құлшыныс па, немесе бейсаналық па? Раушанды жаңа үкімет қолпаштады, мақтады, олар қолпаштаған соң Бәкеннің де “төбесі көкке тигендей болды”. Сөйтіп Раушан өзінікін ғана жөн санауға дағды қалыптастыра бастады.

Автор Раушанның ұлттық болмысына қаяу түсе бастағанын сездіріп қана қоймай, басты кейіпкерін ұлттық танымның, болмыстың аясынан шығарып жібереді. Раушанға дейін қазақ әдебиетінде бірде-бір әйел кейіпкер “пұртекел істеп өзіңді қазір айдатып жіберейін!” деп күйеуіне сес көрсетіп, айбат шекпеген. Күйеуін “айдатам” деген ойдың өзі қазақ әйелінің ұлттық ойлау жүйесінде жоқ құбылыс. Еркіндікпен келген жат леп Раушанды қазақтың өмір салтына жат әрекетке жетеледі. Күйеуін пір тұтқан ежелгі қазақ әйелінің болмысына Раушан қимылы кереғар. Тіпті Бәкеннің сөлбірейіп өз үйінен шыға жөнелуі де қазақи түсінікке жат. Шаңырақ иесі өз үйінен еріксіз шығып бара жатып та әйеліне сес көрсете алмайды, Бәкенді ол әрекетке жібермей тұрған өзінің табиғи момын мінезі десек те, оның көңілінде жаңа үкіметтен қорқу, сескену сезімі басым. Яғни төнкеріспен келген үрей қазақ еркектерінің мысын басып, табиғатында жоқ қылықтар өрбітті.

Морт кеткен Бәкенмен табысу үшін Раушан іздеп барып, “ендігәрі сенің айтқаныңнан шықпаймын!” деп жалынды да, соққысын да жеді, тепкісін де көрді, сонда да сұрланып, мелшиген Бәкеннің қайтары жоқ. Раушан үйіне келіп ойға кетті. Бәкенді үйге қайтара алмаған Раушанның ішкі монологі арқылы автор кейіпкердің өз ұғымына сай ойлау үрдісін береді және өзін-өзіне ақтатады. “Енді не қыл дейді?.. Демесіннің айтқанын істемеді деп ашуланатын не жөні бар?.. Күлзипаға таба қылатындай не жазығым бар еді?! Енді қайтып сенің бетіңді көрсем бе? – деген сертті аз-ақ айтпай қалған”. Бәкен де “Енді қайтып оны қатыным деп айтпаймын, оның бетіне қараушы болмаймын!” деп өзіне-өзі серт береді. Бірін-бірі жақсы көретін Раушан мен Бәкен жаңа заман әлегімен бірін-бірі іштей жатсына бастады. Семья бүлінді. Раушан Бәкенге айтпай, әрі күйеуінен сұранбай Орынборға оқуға кетеді. Ал осы хабарды жеткізген Жақсылыққа Бәкеннің оқша атылып сабауы да бейсаналықтың үлесі. Бәкен Раушанның орнына ауылнай болып сайланғанда Демесіндерше айтсақ “қой үстіне боз торғай жұмыртқалады” бірақ бұл Бәкенге қайырсыз болып жабысты; мың түрлі істеген заңсыздығы үшін Бәкен сотқа тартылып, үш жылға түрмеге жабылып та үлгереді...”. Автор повестің аяғын заман талап еткен үрдіспен аяқтайды.

“Раушан коммунист” сыртқы ықпалдың әртүрлі мінез-құлыққа, мұрат-мақсатқа әсерін, адамдар арасындағы ендігі қарым-қатынастың өзгешелігін мейлінше шынайы суреттеген шығарма. Ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс-салт бетін өзгерткенде: “Коммунистің не екенін білмеймін, бірақ әйелдерге болысады дегенді естігенім бар еді. Болысатыны рас болса, маған болыссын,мені мынаның таяғынан құтқарсын. Осы бәледен құтқаратын болса, шоқындырып жіберсе де ырзамын” деген әйелдің өтініші оқырманды ойлантары сөзсіз. Автор “шоқынуға ырзашылықтың” әлеуметтік, психологиялық астарынан секем алғандай қалып танытып, “Раушан бұған жәрдем беру түгіл, өзі біреуден жәрдем сұраудың жайын қарастырып отыр еді” деп көктей өтеді.

Б. Майлин повесте салған жерден қазан төңкерісін түсіне алмаған қазақ даласының оны қабылдау үстінде қым-қиғаш қақтығыстар мен қиыншылықтарға ұрынғанын суреттеуде жаза баспас реалистігінен жанылмаған. Автор заман шындығын ашуда кейіпкерлердің өзіндік ерекшелігін, әр түрлі қақтығыстардың, әлеуметтік, психологиялық мәнін ашуда кейіпкердің ішкі өміріне, рухани әлеміне еркін кіру нәтежесінде повестің көркемдік сипатын арттырған.

Әйел затының тәні мен жанынан туындаған нәзік сезімге бой ұру – М. Әуезов шығармаларының деніне ортақ. Әйелдің ішкі жан дүниесіне, әйел махаббатының жариялануына таңсық көзбен қарайтын қауымға жазушы әйелдердің ойын, айтарын мәңгілік уақыт тілімен айшықтап айтып берді.

М. Әуезов трагедиялы ортадағы адамның болмысына үңілуге көп көңіл бөледі. Оның кейіпкерлерін қатерге бас тіктіруінің өзінде сабақ бар.

«Кінәшіл бойжеткен» әңгімесінде автор Ғайша сынды трагедиялық пенденің басындағы кереғар қайшылығын жайып салып, ақтау мен айыптау төрелігін оқырман пайымдауына қалдырады. Күйкі тірлігіне ашынған ызасы Ғайшаны ықылассыз өлімге жетелегенмен айнадағы мүләйім жүзі намысын жеңеді. Автор Ғайшаны тектен-тек айна алдына әкеп у іштіргелі тұрған жоқ. Кейіпкердің сыртқы әлемі мен ішкі әлеміндегі сәйкессіздіктің көрінісін аңдату байқалады. Бұрын да махаббаттан тауы шағылған Ғайша Ғаббаспен арадағы суық әңгімеден кейін, өзінің ары алдындағы айнаға қарап жауап береді. Ғайша бейсаналы түрде басынан өткен біраз нәрселерді ұмытып кетуге тырысады. Ұмыту ең қатыгез әділетсіздік, сонымен бірге ең кереметі өзіңді-өзің жұбату тәсілі екенін Ғайша сезінгендей. Жалғыздықты сезінген, күйінген, өзін де өзгені де кінәлай отырып, өткен өмірін өкінішпен еске алған Ғайша тәлкекке түскен күндеріне санасыз түрде, ессіз қарсылық білдіреді. Бірақ құлазыған көңілі қанша арпалысқа салса да, Ғайша өз болмысының тұтқынынан шыға алмайды. Қуанса да, қайғырса да шынайы сезімді ұмытқан Ғайша өз санасымен өзін-өзі ақтап алды. Автор өзін-өзі өлім жазасынан азат еткен Ғайшаның әлі де алдамшы жұбаныштың жетегінде өмірін өткізетінін ишаратпен сездіреді.

Әуезов кеңес үкіметі әкелген теңдіктің парқын махаббат әлемінде де, әркім әрқилы түсінгенін бедерлейді. Автор оқыған азаматпен қоса оқыған бойжеткеннің мұрат-мүддесін мысқылдай аңғартады. Қала салтына, басқа ұлт өкілдеріне еліктеген қазақ қыздарының моральдық өлшемі авторды алаңдатқандай.

Қазақ қаламгерлері өздерімен замандас қазақ қыздарының тағдырына немқұрайды қарай алмады. Олардың заман ағымындағы тынысын, жан дүниесіндегі бағыт-бағдарын шынайылықпен суреттей отырып, қазақ ұлтының болашағын тәрбиелеушілердің өз табиғаты, өз болмысы, өз оралымына сай болуын қалағандай қалып танытады.

1. Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 560 б.

2. Майлин Б. Алты томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1962. 3 т. – 432 б.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада саяси-әлеуметтік жағдайдың қазақ әйелдерінің ұлттық болмысын өзгертудегі әсері және авторлық ұстаным сөз болады.

В статье рассматриваются влияние социально-политического положения в изменении национального бытия казахских женшин и авторская позиция.

Многосоставность современного коммуникативного пространства актуализирует непосредственную связь художественного психологизма с эмпирической практикой индивидуализированного сознания, через которую преломляются все коренные проблемы литературоведения, (а именно изучение категории художественного характера, особенностей проблематики, определяющей идейно-эстетические функции конфликта, сюжета, системы образов в произведении, выявление мировоззрения и творческого метода писателя, жанровой специфики литературного произведения и т.д.). В центре изображения всегда должен находится индивид в целом, включая неисчерпаемое многообразие явлений его внутреннего мира.

Человеческая личность с ее удивительно тонким сложным, богатым и противоречивым внутренним миром находится в центре научного и художественного познания, и углубленный интерес к такому многоаспектному понятию как художественный психологизм, прежде всего, связан с эволюцией литературоведения, что связано с выходом за тесные рамки советского литературоведения и обращением к открытиям западной психологии, философии, социологии.

Признание тесной связи литературоведческой категории с психологическими изысканиями значимо на сегодняшний день, особенно в свете проникновения в постсоветское научное пространство зарубежных мировоззренческих дефиниций, определивших развитие литературоведения в XX веке, что раскрывает обращение к понятийному и терминологическому аппарату наиболее влиятельных направлений литературоведения: структурализма, (включая структурный психоанализ Ж. Лакана, структуру познания М. Фуко), нарратологии (в том числе анализ дискурса Р. Барта, Ю. Кристевой), герменевтики (феномен понимания и интерпретации Х. Гадамера); мифологической критики (влияние архетипа и коллективного бессознательного). Осознание выработки особой психологической плоскости в литературных текстах приводит к углубленному рассмотрению исследователем тех психологических теорий, которые определяют кодифицирующую значимость механизмов психологии в литературном пространстве текстов.

Психологическая наука во всем мире, в том числе и казахстанская психология, все уверенней вторгается во все сферы человеческой практики. В последнее десятилетие все большую популярность и значимость в Казахстане обретает гуманистическая психология. Ее цель состоит не в формировании в соответствии с социальным заказом «человека благополучного», а в поисках путей и средств самореализации высшей сущности индивида.

Стоит сразу определить, что мысль о подчиненности литературы психологии необоснованна. Так, исследователь А.Б. Есин определяет психологическую достоверность как «свойство литературы, которое может возникнуть в художественном произведении (если этого требует содержание и общая система стиля, а может и отсутствовать и даже сознательно нарушаться» /1, 138/.

Общечеловеческой ценностью; живой, реальный человек не сводится к совокупности психических и физиологических функций, а существует как уникальное я, как интегральное единство телесного, душевного и духовного опыта; безоценочное понимание и безусловное принятие его (человека) уникального внутреннего мира во всей полноте и напряженности его жизненных проблем) тесно взаимодействуют с концепцией современного литературного процесса, акцентирующей внимание на уникальности внутреннего мира каждого человека. Оралхан Бокей стремится рассмотреть человека как существо, которое постоянно решает, чем он будет в следующий момент. Свобода и ответственность человека за аутентичность его бытия, за правильное нахождение и реализацию им смысла своей жизни – вот главные критерии понимания человеческой жизни XX века, по О. Бокееву.

Психологизм – это изображение искажения реальности в плотной среде между внутренней и внешней гранью, внутри души /2, 89/.

Творческая личность О. Бокеева, в целом, конечно, не романтическая. По типу таланта О. Бокеев – художник объективный, художник реалистического плана. Его художественной мысли, даже в ранних произведениях, присуще стремление к воссозданию действительности, стремление к пластичности, четкости и конкретности изображения. Тем не менее, О. Бокеев, духовный склад и творческая личность которого отличались поразительной многогранностью, способностью самозабвенно отдаваться жизненным и литературным впечатлениям (герценовское «жить во все стороны»), на определенный период оказался глубоко захваченным романтическим движением. Романтизм был веянием времени. В нем чувствовалось тревожное, порывистое дыхание. Будучи сравнительно недолгим, романтический период явился для поэта периодом замечательных творческих достижений, не утраченных впоследствии и вошедших в художественную систему зрелого Бокеева как одна из ее граней.

Слово приобретает особую многозначность, символичность, поставленное в определенный контекст, влечет за собой целую цепь ассоциаций. В процессе психологического анализа, осуществляемого в лирике, как отмечает Л.Я. Гинзбург, особую роль играют такие детали, как внешность, жест персонажа. Орудием душевного анализа служит здесь синтетическое по своей природе слово.

В «Словаре по литературоведенью» под редакцией Николаева Петра Алексеевича определение психологизму звучит так: «Психологизм в литературе – полное, подробное и глубокое изображение чувств и эмоций, мыслей и переживаний литературного героя».

Можно сделать вывод, что психологизм – это прежде всего попытка автора описать внутренний мир героя художественными средствами /3, 11/.

Одним из новаторских проявлений писательского мастерства в наследии О. Бокеева является особое использование психологизма.

Бокеев старается преподнести внутренний мир человека читателю, используя незначительные, на первый взгляд, детали, намёки, отказ от традиционной портретной характеристики, метафоры и фразеологизмы, несобственно-прямую внутреннюю речь, главная задача которых – изобразить психологические состояния своих героев.

Общеизвестно, что психология каждой отдельной личности неповторима, уникальна по своей природе. Но она формируется в определенных исторических, социальных, национальных и иных условиях и вне этих условий, как известно, рассматриваться не может. Как возникает и развивается то или иное внутреннее состояние человека под воздействием конкретных обстоятельств, среды, времени определяет социально – и исторически детерминированный психологизм. С этим связана, конечно, и зависимость психологизма от особенностей эпохи, типа художественного сознания, обуславливающих изменения и в специфике художественного психологизма. Правомерно выделение Б.О. Эйхенбаумом двух основных типов психологизма, господствующих в литературе в зависимости от подходов писателя к раскрытию душевной жизни личности: «индивидуализирующий» и «типизирующий». В системе «индивидуализирующего» и «типизирующего» психологизма средства и приемы психологического анализа могут быть направлены на дифференциацию изобразительных характеров, на прояснение либо их индивидуальных, ярко выраженных черт (при сохранении типического), либо на выявление типических черт, присущих определенной среде (при сохранении индивидуальности их выражения) /4, 4/.

Данные тенденции, т.е. использование «индивидуализирующего», «типизирующего» и «универсализирующего» психологизма, находят свое отражение и в современной литературе. Одни авторы стремятся представить яркие запоминающиеся, психологически убедительные характеры эпохи; другие создать «сверхтипы» человеческой психологии, и в тоже время изобразить тончайшие, порой едва различимые движения души, разнообразнейшие психические реакции и состояния своих героев.

ЛИТЕРАТУРА

1. Есин А.Б. Психологизм русской классической литературы. – М., 1988. – С.138.

2. Коул М. Культурно-историческая психология. – М., 1997. – С. 89.

3. Леонтьев Д.А. Возвращение к человеку // Психология с человеческим лицом. – М.: Смысл, 1997. – С. 11.

4. Страхов И.В. Психологический анализ в литературном творчестве. – Саратов, 1973. – С. 4.

5. Иезуитов А. Проблема психологизма в эстетике и в литературе // Проблемы психологизма в советской литературе. – Л.: Наука, 1970. – 39-57 с.

В статье описывается проблема изучения психологизма в творчестве О. Бокеева.

Мақалада О. Бөкеев шығармашылығындағы психологизмді зерттеу мәселелері қарастырылады.