Қоғамдық қатынас құралы ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл

жазылуы бір ізге түспеген бұл тәрізді сөздерді ұяңдаған вариант бойынша бірыңғай ұстану

бірізділікке саяр еді. 

п – б (немесе б – п) дыбыстарының алмасуына байланысты әркелкі жазылып жүрген

сөздер бар: қақбас – қақпас, көнбіс – көнпіс, төртбақ – төртпақ, дегбір – дегпір, ақбар –

ақпар, етпетінен – етбетінен, бетбақ – бетпақ, шүберек – шүперек, кебе – кепе, ебтейлі

– ептейлі т.б. Бұл тәрізді морфема құрамы көмескі сөздердегі [к], [п] қатаңдарын көршілес

дыбыстардың   ықпалына   бағындыра   жазу  бағытын   ұстануға   болатын   тәрізді.   Мысалы:

қақпас   (қақбас  емес),   тәбділ   (тәпділ  емес),   көнбіс   (көнпіс  емес),   төртпақ   (төртбақ

емес), ақпар (ақбар емес), дақпырт (дақбырт емес), етпетінен (етбетінен емес), бетпақ

(бетбақ  емес), шүберек (шүперек  емес), кебе қозы (кепе қозы  емес), қасапдан (қасабдан

емес), ептейлі (ебтейлі емес).

Бұл   жүйеден   тек  -дан,   -дар  морфемаларымен   келген   бірер   сөздің   ғана   жазылуы

тысқары   тұрады.   Мысалы:   есепан   (есебдан   емес),   қасапдан   (қасабдан   емес),   есепдар

(есебдар емес).

§4. Сонымен, фонемалардың қосалқы мәнін негізгі мәнінен ажырата білу белгілі бір

жүйемен жазуға, бірізді жазуға таяныш болады. Мысалы,бұрыңғы, алдыңғы деп жазамыз

ба, әлде  бұрынғы, алдынғы  деп жазған дұрыс па? Неге  соңғы, таңғы  деп жазамыз, неге

күңгей, түңгі деп бір сарынмен жазбаймыз?

Қазақ тілінде <н> және <г> фонемалары іргелес келген тұста комбинаторлық әсерден

<н> фонемасының қосалқы мәні [ң] пайда болады:  [түңгү]  түнгі, [бұрұнғұ]  бұрынғы,

[күңгей]   күнгей  т.б.   Егер   осы   фонетикалық   ситуацияны   өзгертсек,   бұл   фонема   өзінің

негізгі   мәнінде   жұмсалады:  тү[н]-де,   бұры[-н]нан,   кү[н]-мен,  т.б.  Со[ң]ғы,   та[ң]ғы

сөздеріндегі   [ң]   өзінің   негізгі   мәнінде   жұмсалып   тұр.   Алайда   орфографиялық   сөздікте

(1978ж.) фонемалардың негізгі мәні ескерілмегендіктен, асты[ң]ғы, алды[ң]ғы, үсті[ң]гі

түрінде жазылса, ал осы типтес сөздердің кейбірі бұры[-н]ғы делініп берілген. Белгілі бір

жүйеге   бағынатын   бір   типтес   сөздерді   әркелкі   жазу   орфографияны   қиындата   түседі.

Дұрысы   –   бұл   типтес   сөздерді   фонемалық   негізгі   мәні   бойынша   жазу.   Егер  үстіңгі,

астыңғы, алдыңғы т.б. сөздердегі ң-ге  өзгеше фонетикалық жағдай тудырсақ, бұл дыбыс

өзінің   негізгі   мәніне   көшеді:  алдын   ала   (алдың   ала  емес),   астын-үстін   (астың-үстің

емес),  астынан (астыңнан емес), үстінде (үстіңде емес) т.б. Ал қараң қалу сөзіндегі <ң>

фонемасы өзінің негізгі мәнінде жұмсалып тұрғандығын көреміз. Салыстырыңыз:  қаран

болды.  Сонымен   қатар   бұл   сөздің  қараңдау,  қараңғы  тәрізді   сөздермен   этимологиялық

байланысы бар екендігі байқалады. 

Сондай-ақ  қайран   қалу   –   қайраң   қалу,   қаран   қалу   –   қараң   қалу,   жиһангер   –

жиһаңгер,   жиһангез   –   жиһаңгез,   тыңғылықты   –   тынғылықты,   тұңғиық   –   тұнғиық,

тебінгі – тебіңгі тәрізді сөздерді дұрыс жазудың өз қиындығы бар. Сондықтан да мұндай

сөздер   тәжірибеде   әркелкі   жазылып   жүр.   Осы   сөздердегі   [ң]комбинаторлық   өзгерістің

нәтижесінде пайда болған. Бұл өзгеріс жазуда ескерілмей, н түрінде жазылуға тиіс. 

Сөз  тіркесін  өзгерту, сөзге әр түрлі қосымшалар жалғау, қосымшаларды  түбірден

бөліп қарау тәрізді тәсілдер арқылы морфемалар жігіндегі фонема реңкінің фонетикалық

ортаға   неғұрлым   тәуелсіз   түрін   табуға   болады.   Мысалы:   [қайраңғалу]  қайран   қалу   –

қайрансың, [тыңғылықты] – тындыр, тындырымды; [тұңғұйұқ]тұңғиық – тұн, тұндыр;

[жиһаңгез]   –  жиһан,   жер-жиһан.   Осылардың   ішінде   басқаларымен   салыстырғанда

қайрансың, тындыр, тұн, жиһан морфемаларындағы <н>фонемасының реңкі фонетикалық

қоршауға анағұрлым тәуелсіз. Сондықтан бұл сөздер фонематикалық принцип бойынша

(фонемалардың мәнін сақтап жазу) <н>-ның қосалқы реңкі [ң] арқылы емес, негізгі реңкі

[ң] бойынша таңбалануға тиіс. 

§5.   Қазақ   орфографиясында  –нг-  немесе  –ңг-  арқылы   таңбаланатынын   ажырату

қиынға   соғатын   бір   алуан   сөз   бар:  інген   –   іңген,   кеменгер   –   кемеңгер,   жауынгер   –

жауыңгер,   әменгер   –   әмеңгер,   шенгел   –   шеңгел,   жынғыл   –   жыңғыл  т.б.   Бұл   типтес

сөздердегі фонеманың (<н> ба, <ң> ба?) негізгі реңкін жоғарыда айтқандай тәсілдермен

тексеру мүмкін емес. «Тексеруге» болмайтын бұл типтес сөздерді жазуда қазақ емлесі,

жауынгер, дүнген, монғол тәрізді бірер сөзді еске алмағанда, ң варианты түрінде таңбалау

бағытын ұстанған. Мысалы: іңген, шеңгел, әмеңгер, жыңғыл, бастаңғы, жеңге т.б.

Жалпы   алғанда,   морфемалар   жігіндегі   фонеманың   негізгі   реңкін   сақтап   жазудың

пәлендей қиындығы жоқ тәрізді көрінеді. Шындығында, негізгі реңк пен қосымша реңкке

байланысты   жазылуы   қиын   бірсыпыра   сөз   морфемаішілік   дыбыс   құбылыстарына

қатысты. Мысалы, жамбас дегендегі [м] негізгі реңкте (<м>) қолданылып тұр ма, әлде <н>

фонемасының қосымша реңкі түрінде жұмсалып тұр ма? Орфографияда бұл типтес сөздер

жамбас, шамба, сәмбі  тәрізді  м  арқылы таңбаланғанмен, бірақ жазу тәжірибесінде бұл

сөздерді  н  арқылы   жазып   қою   дағдысы   да   ұшырайды.   Қазіргі   қазақ   емлесінде   күн

аттарының –нб арқылы жазылуы дәстүрге айналды. Бірақ осы дәстүрге күмән келтіріп, тіл

мамандарының «жаздырып» жібергені деп түсінетіндер де бар. 

«Күн аттары (1923 жылдың қазақ календарында – Н.У.) сембі, жексембі, дүйсембі,

сейсембі, сәрсембі, бейсембі, жұма түрінде жазылған. ХХ ғасырдың ортасына дейін күн

аттары осылай жазылып келген. Елуінші жылдары кейбір тіл мамандары грамматиканың

түбір   сақтау   заңына   сүйеніп   м   әрпі   арқылы   жаза   беру   керек   дегіміз   келеді.   Халық

қазынасына сүйенген жөн ғой деп ойлаймыз»

10

.

Бұл   сөздердің   н   арқылы   жазылуының   не   дұрыс,   не   бұрыстығын   айтпас   бұрын

мынадай   өзгешелікті   ескеру   қажет   тәрізді.   Күн   аттарын   білдіретін   сөздердегі  м  мен

бдыбыстары өзара іргелестігінен айырылса, мұндағы  м еріндігі  н дыбысымен айтылады:

Жексен   (Жексем  емес),   Дүйсен   (Дүйсем  емес),   Бейсен   (Бейсем  емес),   Сейсен   (Сейсем

емес), Сәрсен (Сәрсем  емес), Сейсенкүл (Сейсемкүл  емес), Сәрсенкүл (Сәрсенкүл  емес).

Бұдан қазақ тілінде сөйлеушілердің психикасында фонеманың негізгі реңкі <н> екендігін

байқауға   болады.   Сондықтан   бұл   сөздердің  н  арқылы   жазылуын   қате   деп   тануға

болмайды. 

КЕЙБІР ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ ОРФОГРАФИЯСЫ

§6.   Тілімізде   жазылуы   мен   айтылуы   сәйкес   келе   бермейтін   әр   түрлі   сөздер   бар.

Солырдың ішінде мынадай сөз типтеріне арнайы тоқтала кету керектігі байқалады. Олар

шай –шәй, жая – жәя, жайша – жәйша, жайла – жәйла, қадыр – кәдір, қазір – кәзір,

жайлау – жәйлау, шайыр – шәйір, шайпау – шәйпау, тілмар – тілмәр, тілмаш – тілмәш

т.б.

Осы   тәрізді   сөздердің   баспасөз   беттерінде   әр   қилы   жазылып   жүргендері   жиі

байқалады. Бұл ауытқу сөздердің айтылуы мен жазылуындағы «алшақтыққа» байланысты.

Олар кей жағдайларда орфографиялық сөздікте көрсетілгендей жазылса, кейде айтылуы

бойынша жазылады. Мұндай сөздердің орфографиялық сөздіктерде берілген әліптемесінің

(орфограммасының)   дұрыс   немесе   бұрыстығына   көз   жеткізу   үшін,   алдымен   сөздің

фонемалық құрамын, яғни сөз құрамындағы дауыстыны ([а] ма, әлде [ә] ме?), айқындап

алу қажет. 

Әдетте   сөйлеу   процесінде   дыбыстардың   бір-біріне   тигізетін   акустикалық,

артикуляциялық   әсерінің   нәтижесінде   фонемаларда   әр   түрлі   реңктердің   пайда

болатындығы   белгілі.   Солардың   ішінде   сөзайырымдық   қызметтегі   негізгі   реңкін   тани

білудің орфография үшін ерекше мәні бар. 

Белгілі бір фонетикалық позицияда (ш, ж мен й-дің аралығында шай, жай тәрізді

сөздердегі) <а> дауыстысы палатализацияланады. Бұл құбылысты зерттеушілер й мен ч,

ж,   ш   дауыссыздарының   салдары   деп   таниды

11

.   І.   Кеңесбаев   қазақ   тілінде   <а>

фонемасының палатализациясының екі түрлі шартын көрсетеді: «а) алдыңғы буындағы

10Ысқақов М. Халық календары. Алматы, 1982. 292-б.

11Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970. С.38.