Қоғамдық қатынас құралы ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл

Кіріспе

§1. Қоғамдық қатынас құралы ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл –

тілдің өмір сүруінің, қызмет етуінің ерекше формасы. Ол белгілі бір халық тілінің нормаға

түскен, өңдеуден өтіп, сұрыпталған ең үлгілі формасы. Әдеби тіл – дәстүрге берік, сол

тілде   сөйлеуші   қоғам   мүшелерінің   бәріне   бірдей   міндетті,   қызмет   аясы,   әлеуметтік

ауқымы кең тіл. Осындай қасиетке қоса әдеби тіл әр түрлі ауытқулардан арылып отыруы

қажет. Қандай да болсын күрделі ойды, мағынаның небір нәзік реңктерін тап басып, дәл,

ешбір   қиындықсыз,   емін-еркін   жеткізуі   оның   коммуникациялық   сапаларының   қандай

екендігін көрсетеді. 

Қазақ   әдеби   тілінің   «ауызша»   және   «жазбаша»   деп   аталатын   бір-бірімен   тығыз

байланысты екі формасы бар. Әдеби тілдің «ауызша» формасы өз кезегінде маңызы артып

отырса, қоғамның әлеуметтік, мәдени дамуы тәрізді қолайлы жағдай «жазба» тілінің рөлін

өлшеусіз өсіре түсті. 

Орфография   әдеби   тілдің   («жазбаша»   түрінің)   «киімі»   ғана   емес.   Ол,   алдымен,

сауатты   жазудың,   ана   тілін   мәдени   меңгерудің   маңызды   құралы.   Ондай   құрал   тілдің

құрылымдық жүйесіне (системаға) лайық, пайдалануға неғұрлым жеңіл, қолайлы да тиімді

болуы тиіс. 

Қандай да болсын тілдің қоғамдық құбылыс ретінде өзгеріп, дамып отыратындығы

белгілі. Тілдің құрылымдық жүйесінің де дамып, өзгеріп отыруына сәйкес оның «киімі»

де  «жаңаланады». Олай  болмаса,  орфография  тілдің  системасына  лайық  болмай,  оның

құрылымдық жүйесіндегі заңдылықтарды дұрыс бейнелей алмас еді. Ондай орфография

пайдалануға ауыр тиіп, сауатты жазуға «тұсау» болар еді. 

К.   Маркcке   жазған   хатында   Ф.   Энгельс   араб   графикасының   күрделілігі   болмаса,

парсы грамматикасының 48 сағатта біліп алар едім

1

 деген болатын.

Ағылшын   балалары   күн   құрғатпай,   үздіксіз   тоғыз   жыл   оқығанның   өзінде   кеңсе

қағаздарына қатысты жұмыстарды ойдағыдай жаза алмайды екен. Әйгілі жазушы Бернард

Шоудың   есептеуінше   жазу  жұмысымен   шұғылданған   ағылшындар   әрбір   минуттың   12

секундын  «басы  артық»  әріптерді жазуға  жұмсайды  екен.  Ондай басы  артық әріптерді

жазуға   бір   жылда   73   күн   кетеді.   Англия   мен   АҚШ-та   жазу   жұмысы,   кеңсе   қызметі,

ғылыми зерттеулермен 2,7 миллион адам шұғылданады. Олар бір жылда 540 мың жыл

жоғалтады екен

2

. 

Жазу-сызуда   мұндай   қиындықтар   болмас   үшін   орфографияны   тілдің   құрылым

жүйесіне   лайықтап,   ондағы   өзгерістерді   бейнелейтіндей   етіп,   жазу   нормаларына

эволюциялық   өзгерістер   енгізіп   отыру   қажеттілігі   тіл   құрылысы   тәжірибесінде   де

айқындала түсіп отыр.

Қазіргі қазақ орфографиясы әдеби тілдің жазбаша түрінің нормалану процесіне зор

ықпалын тигізді. Оның 40 жылдан астам тәжірибесі жащу нормаларының тұрақталып,

ала-құлалықтан арыла, жетіле түскендігін байқатады. Бұл процесте 1957 жылғы «Қазақ

тілі   орфографиясының   негізгі   ережелері

3

»,   «Қазақ   тілінің   орфографиялық   сөздіктері

4

»,

«Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш

5

» тәрізді т.б. практикалық

құралдырдың,   ғылыми   зерттеулердің

6

  орны   айрықша.     Әрине,   бұл   нәтижелер   қазақ

орфографиясының барлық мәселелері зерттеліп болды, жазу мәдениетіміз ешбір мүлтіксіз

дегенді аңғартпайды. 

1

Маркс К. И Энгельс Ф. Соч.Т. 28. С. 222-223.

2Бұл деректер мына кітаптан алынды:Костомаров В.Г. Русский язык среди других языков мира. 

М., 1975.С.170

3

Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері, Алматы, 1957.

Қазақ орфографиясының ғылыми тұрғыда әлі де зерттеле беретіні даусыз. Өйткені,

біріншіден, қазақ тілі де, өзге тілдер тәрізді, құрылым жүйесі өзгеріп, дамып отыратын тіл.

Осыған байланысты ондай құбылысты айқындап, зерттей отырып, жазу нормаларына да

ішінара   өзгеріс   енгізіп   отыру   қажеттілігі   туады.   Екіншіден,   қазақ   тілінің   құрылым

жүйесінде   әлі   де   танылмаған   заңдылықтар   бар  екендігі   сөзсіз.   Оларды   зерттеп,   танып

білмей, жазу-сызу нормаларын сол жүйеге лайықтап белгілеу мүмкін емес. 

ФОНЕМА, ДЫБЫС ЖӘНЕ ӘРІП

§2.   Қазақ   тілі   бітім-тұлғасы   жағынан   өзге   де   түркі   тілдері   тәрізді   жалғамалы

тілдердің   қатарына   жатады.   Сондықтан   да   түрлі-түрлі   лексика-грамматикалық

амалдардың   барлығы   дерлік   сөз   тудырушы,   сөз   түрлендіруші   қосымшалары   арқылы

жасалады.   Сөздің   түрлі   қосымшалармен   түрлену   барысында   түбір   мен   қосымшаның

жігінде әр түрлі дыбыстық құбылыстар (ассимиляция, аккомодация, абсорбция, лабиалды

аттракция, палаталды аттракция, диссимиляция, метатеза, диэреза, протеза, редукция, т.б.)

пайда   болады.   Неліктен   бұлай   жазылады,   неге   басқаша   жазылмайды?   Дыбыс

өзгерістерінің орфографиясындағы көрінісі қандай? Түбірдің қосымшалардағы дыбысқа,

керісінше,   қосымшалардағы   дыбыстардың   түбірге   тигізер   әсер-ықпалы   болады.   Жазу

тәжірибесінде мұндай құбылыстардың бәрін бірдей ескері қажет пе? Бұлардың қайсысы

еленеді,  қайсысы  еленбейді?   Алайда,  сырт  қарағанда,[башшы],  [жұмұшшы],[сеңгейсің],

[сембісің],[ылашшыз]   деп   жазбай,   басшы,   жұмысшы,   сенгейсің,   сенбісің,   лажсыз   деп

таңбалауымыздың себебі өзінен-өзі түсінікті де тәрізді. Бұлай жазудағы мақсат – сөздің

«түбірін» сақтау. Мұндай дәстүрлі түсінік, тіпті мектеп оқушыларына да белгілі. Бірақ,

сөздердің барлығы бірдей осы қағида бойынша жазыла ма? Бірқыдыру сөздерді  басшы,

жұмысшы, сөзшең, ақ алма  деп «түбір» сақтап жазып, [ш]-ның [с], [з]-ға, <а>-ның <қ>-ға

тигізер әсерін ескермейміз

7

, ал бірсыпыра сөздердің жазылуына келгенде ақ – ағар, жоқ –

жоғал,   теп   –   теуіп,   тарақ   –   тарағы   деп   жазып,   дауыстылардың   дауыссыздарға   тигізер

әсерін ескеруіміз неліктен? Сөздің түбірі  ағ-, жоғ-, теу-, тарағ-  емес қой? Бірде олай,

бірде   бұлай   жазуымыз,   бәлкім,   қосымшалардың   сөз   мағынасын   өзгерту   қабілетіне

байланысты болар? Бірақ бұлай деуімізге негіз жоқ. Өйткені бұл арада қосымшалармен

түрленген   сөздердің   қай-қайсысының   да   лексика-грамматикалық   мағынасы   өзгермей

қалған жоқ. Міне, бұл тәрізді сауалдардың жауабын іздесек, мәселе әлдеқайда күрделене

түседі. Сонымен, қазақ орфографиясының бұл тәрізді принципті мәселелері, жекелеген

жайттары арнайы зерттелмесе, бірсыпыра сөздердің жазылуы тиянақты шешімін таппай,

жазу   тәжірибесінде   ала-құлалық   тудыруы   ықтимал.   Мұндай   кемшілік   жалпы   жазу

мәдениетін   төмендетері   сөзсіз.   Жазу   мәдениеті   төмен   болса,   әдеби   тілдің

коммуникациялық қызметі де айтарлықтай болмайды. 

Тілдік системаға, оның құрылымдық жүйесіне орфографияның сәйкес болуы қажет.

Сонда   ғана   тілдің   жазбаша   және   ауызша   түрлері   бір-бірінен   алшақ,   кереғар   кетпейді.

Алайда мұндай талап тілдің жазбаша және ауызша түрінің айырмасын мүлдем жойып,

4Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1941. Ред.коллег. С. Аманжолов, І. Кеңесбаев; 

Балақаев М.Б. Емле сөздігі. Алматы, 1948; Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1963, 

1978.

5Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуация жайында анықтағыш, Алматы, 1974.

6Оралбаева Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. Алматы, 1968.

7

Сөздің дыбысталуы мен фонемалардың қосалқы реңкі тік жақша [...], ал фонемалардың негізгі реңкі сынық жақша <--

> арқылы беріледі.