Қоғамдық қатынас құралы ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл

дауыстының тіл алды болуы, мысалы Күлаш, тілмар т.б. ә) ш, ж, й дауыссыздары а-ға а

мен  ә-нің аралығында айтылатындай реңк береді...Ш  мен  й  немесе  ж  мен  й  араларында

келген а палатализация құбылысына ұшырайды. Ал бұл шарттылық бұзылса,  а  тұрақты

сипат   алады»

12

.   Бұл   тәрізді   зерттеулерге   қарағанда  ш,   ж,   й  аралығындағы   фонема  -

<а>(ш[а]й,   ж[а]й,   т.б.),   ал   [ә]   оның   қосымша   реңкі,   басқаша   айтқанда

палатализацияланған а. 

Қазақ   графикасы   фонемалық   принципке   негізделген.   Бұл   принцип   бойынша

фонеманың   басты   реңкі   таңбаланады   да,   қосымша   реңктері   ескерілмейді.   Өйткені   сөз

мағынасын   ажыратуға   негізгі   реңк   таяныш   болады   да,   өзге   реңктерді   берудің   жазуда

практикалық   мәні   болмайды.   Сондықтан,   шай,   жай   тәрізді   сөздердегі   дауысты   негізгі

реңкі <а>  бойынша жазылады. 

Жазу тәжірибесінде кез келген дыбысты емес, фонемаларды негізгі реңкі бойынша

таңбалаудың тиімділігі бұл тәрізді сөздердің түрлі қосымша мен түрленуінде айқындала

түседі.   Егер   жай,   шай   тәрізді   сөздерді   палатализациялану   ыңғайымен   жазсақ,   онда

олардың жазылуы қосымшалармен түрленгенде мүлдем қиындап, әркелкі күйге түсер еді.

Осы типтес сөздерге әр түрлі қосымша жалғап, түрлендіріп байқасақ, олардың жіңішке

түрде айтылуы өзгеріп, дауысты өзінің фонемалық негізгі реңкіне көшеді. Сөйтіп, әр түрлі

қосымша   жалғағанда,   бұл   сөздер   тіл   алды   дауытылармен   айтуға   ырық   бере   бермейді.

Мысалы:  шәй-ге,   шәйлерің,   жәйлеу,   жәйге,   жәйсәң,   жәйшілік,   жәйлетүрінде

қолданылмайды. Сондықтан да баспасөз беттерінде сөздің жеке басы кейде шәй, жәй т.б.

деп   жазылғанмен,   олардың   қосымшалы   түрін  шәйлерің,   шәйге,   жәйлерің,   жәйгесу

(жайғасу) т.б. деп жазу мүлде кездеспейді деуге болады. Өйткені қосымшалар бұл жерде

фонеманың   қосалқы   реңкі   емес,   негізгі   реңкі   бойынша   жалғанады:  шайға,   жайға,

жайшылық  т.б.   Бұл   тәрізді   сөздерді   осылайша   қосымшалармен   түрлендірсек,   басқаша

айтқанда   айқын   позиция   іздесек,   фонеманың   негізгі   реңкі   ашыла   түседі   де,   сөздерді

фонемалық сипатына қарай жазуға мүмкіндік туады. 

Тіл қолданысымызда ала-құла жазылып жүргендердің бір тобы –  шүбә, куә, кінә,

күмән, рәсуа, пәтуа, дүдәмал, тілмаш – тәрізді сөздер. 

Қазақ   тілінің   орфографиялық   сөздігінде  күнә,   кінә,   күмән  т.б.   сөздердің

қосымшалармен   жуан   вариант   түрінде   түрлендіретіндігі   көрсетлген:  күнәға,   күнәдан,

күнәсы, күнәлау, күнәсыз  т.б.;  кінәға, кінәдан, кінәсы, кінәлау, кінәлы, кінәсыз, күнәшыл,

т.б.; күмән, күмәнға, күмәны, күмәнданғыш, күмәнды, күмәндылық, күмәнсыз т.б.

Ал баспасөз беттеріндегі бұл сөздердің қосымшалармен түрленуі бірде жуан, бірде

жіңішке   күйде   жазылып   жүр.   Бұл   қиындық   осы   сөздердің   құрамындағы   соңғы

дауыстының   фонемалық   реңкінің   неғұрлым   тәуелді   позицияда   болуына   байланысты.

Жоғарыда   мұндай   сөздердің   фонемалық   негізгі   реңкін   кейде   аффиксация   тәсілі   тәсілі

арқылы   айқындауға   болатынын   байқадық.  Куә  сөзінде   де   барлық   қосымшалар   жуан,

жіңішке түрде талғаусыз жалған бермейді. Бұл сөз белгілі бір қосымшаға келгенде тек

жіңішке вариантты ғана талғайды. Мысалы,  куәға куәсыз  (орфографиялық сөздіктерде),

куәге,   куәсіз  (баспасөз   беттерінде)   деп   қолданғанмен,  -лық,   -лік  аффиксінің   тек   –лік

вариантын   ғана   талғайды:   мысалы,  куәлік.  Куәлық  түрінде   жазу   мүлдем   кездеспейі.

Осындай   ерекшелікке   қарағанда,  куә  сөзіндегі   дауыстының   фонемалық   негізгі   реңкі  ә

екендігі байқалады. Олай болса бұл сөзге қосымшалар жіңішке вариант түрінде жалғануға

тиіс: куәге, куәні, куәсіз, куәлік т.б.

Егер   соңғы   буын   жіңішке   болса,   онда   бұл   сөздер   неге   қосымшалардың   жіңішке

вариантымен  түленбейді?  Күнә,  кінә, күмән  сөздерінің  жуан  вариантты  қосымшаларды

12Современный қазахский язык. Алма – ата, 1962. С. 28.

талғауы,   әрине,   себепсіз   емес.   Бұлай   болатыны   түдір   сөздің   соңғы   буынындағы

дауыстының  ерекшелігімен   байланысты.  Сөздің   қосымшасыз   жеке өзін  алғанда,  соңғы

буындағы дауысты фонема өзінің негізгі реңкінде жұмсалып тұрмағандығы байқалады.

<ү>   еріндігінің   әсерінен   дауысты   <а>   (таңбалауы   –   ә)   палатализацияланып,   қосымша

реңкке ие болған. Мұндай сөздер әр түрлі қосымшалармен түрленгенде, қосалқы реңкте

жұмсалып  тұрған  фонема  өзінің  негізгі  реңкі  <а>-ға  жуықтайды. Сондықтан  да  соңғы

буынның ыңғайына қарай қосымшалар жуан вариантта жалғанады. 

Біраз   жылғы   қалыптасқан   дәстүрді   ескермесек,   бұл   сөздердің  күна,   кіна,   күман

(күнә, кінә, күмән  емес) түрінде, фонеманың негізгі реңкіне орай таңбалау орынды деп

білер   едік.   Фонемалардың   позициялық   реңктерін   негізгі   реңктерінен   ажырату

ескерілмегендіктен,   орфографиялық   сөздікте   күнә,   кінә,   күмән   фонетикалық   принцип

ыңғайында таңбаланған тәрізді көрінеді. 

Қазақ жазуы, жоғарыда айтқандай, фонематикалық принципке негізделген. Ал осы

негізді дәйекті түрде ұстанбай, бірде фонематикалық ыңғайда, бірде фонетикалық ыңғайда

жазу – орфографияны қиындата түседі. Оның үстіне, сөзді фонетикалық ыңғайда жазу

зерттеушілер айтқандай өтпелі дәуірге тән сипат. «Жазу-сызу ісін қолға алған алғашқы

кезеңде   үстем   болған   фонетикалық   жазудың   ертеде   жазуы   болмаған   тілдер   үшін

жұртшылықтың   сауатын   көтеруде   үлкен   пайдасы   тиді.   Ол   кезде   жазба   тілдің   қалың

бұқараға   барынша   түсінікті   болу  мақсаты   көзделді   де,   сөздің   жазылуы   мен   айтылуын

мейлінше  жақындату  емлеге қойылатын  басты   талаптардың  бңрң  болды. Қазір  жағдай

мүлде өзгерді. Түркі халықтарының сауаттылығы мен білімі жоғары деңгейге көтерілді»

13

.

Палатализацияланған [а] қазақ орфографиясында бірде <а> (шай, жай, жайлау т.б.)

түрінде таңбаланса, бірде [ә] түрінде беріледі:  күнә, күмән, шүбә  т.б. Ұқсас дыбыстық

құбылыс  әр  түрлі  таңбаланған.  Алайда,  күнә,  күмән,  шүбә  деп  жазған  соң,  шәй,  жәй,

жәйлау түрінде, немесе, керісінше шай, жай, тәрізді, күман, күна, шүба түрінде таңбалау

қажет. Тегінде, жазудағы бірізділік үшін екі түрлі варианттың біріне тоқталған дұрыс. Бұл

сөздерді дегенмен шәй, жәй, жәйлау, күнә, шүбә, күмән деп бірізді жазып, қосымшаларды

жуан   вариантта   жалғау   орынды   ма   деп   ойлаймыз.   Жуан   варианттағы   қосымшалар

өздерінің негізгі грамматикалық қызметімен қатар, түбір морфемадағы  фонеманың <а>

екендігін көрсететін белгі (сигнал) ретінде графикалық қосымша қызмет атқарады  деп

қарауға болады. 

Әрине  шәй,   жәй,   жәйлау  т.б.   сөздерді   «ә»   арқылы   таңбалауды   фонематикалық

принциптен пәлендей ауытқу деп түсінбеу керек, өйткені түбір морфемадағы фонеманың

<а>   екендігін   сол   сөзге   жалғанатын   жуан   варианттағы   қосымшалар   көрсетіп   тұрады.

Мысалы хал, халге [халге], халі [халі]. х [қ] фонемасымен іргелес айтылғанда <ә> тіл арты

реңкіне   [а]-ға   көшеді.   Алайда   мұндай   сөзге   қосылатын   қосымшалар   сол   сөздегі

дауыстының <ә> фонемасы екендігін «хабарлап» тұрады.

§7.   Қазақ   орфографиясындағы   тағы   бір   қиындық   –   бірінші   буында   [ү],   [і]

дыбыстары, ал екінші буында палатализацияланған [а] кездесетін сөздердің жазылуына

қатысты.   Бұл   дауысты   <а>   бірде  ә,   бірде  а  әрпімен   таңбаланып   жүр.   Салыстырыңыз:

шүбә, тіфә, кінә, күнә, кінә, мүләйім  т.б.;  ділда, тілмаш, ділмаш, мүттайым  т.б. Бірақ

палатал [а]-ның бұлайша екі түрлі таңбалануында тиянақты негіз бар деуге болмайды. Бұл

типтегі сөзде кездесетін [а]-ны да «ә» әрпімен таңбалау бірізділікке саяр еді (2-қосымша).

2-қосымша

Палатализацияланған [а]-ның жазылуы

Орфографиялық сөздікте

берілуі 

Ұсыныс 

13Мусаев К. Вопросы разработки и дальнейшего совершенствования орфографии тюркских 

литературных языков Советского Союза // Орфография тюркских литературных языков. М., 

1973.С.27.