7
oral_oniri@inbox.ru
Бейсенбі, 14 қаңтар 2016 жыл
ҒАЛЫМ
Өмірдің
мәнін ғылымнан тапқан
М
ектепті бітіргеннен ке
йін бірден А. Пушкин
атындағы Орал пед
институтының тарих факультетіне
түсті. Студент кезінде үздік оқуы
мен және көп ғылыми конферен
цияларға қатысуымен танылды.
1978 жылы оқуды тәмамдап, та
рих және қоғам тану пәнінің мұға
лімі мамандығын алып шықты. Мұ
рат Наурызғалиұлының өмірлік
тәжірибе жинақтап, іскерлік қабі
летінің көрінуіне облыстық кәсіп
одақ кеңесінде жұмыс жасаған
кезі маңызды. Ол 1983 жылы Отан
тарихы (КСРО тарихы) мамандығы
бойынша кәсіподақтардың жоға
ры мектебінің аспирантурасына
түсті. 1987 жылы Мәскеу қаласын
да кандидаттық диссертациясын
қорғап, тарих ғылымдарының кан
Бұл мақала облыстық тарих және археология
орталығының директоры, тарих ғылымдарының
докторы, профессор Мұрат Сыдықовтың
жетістіктері туралы болмақ. Ол 1956 жылдың 5
қаңтарында Орал қаласында дүниеге келді. Күні
кеше алпысты алқымдаған Мұрат сонау заманда
кей пән бойынша, соның ішінде, әсіресе, тарих-
тан қалалық және облыстық олимпиадаларға
қатысып, ғылыми шығармашылық жұмысқа
бейімділігімен ерекшеленді.
дидаты атанды. Оның Орал пед
институтының
қабырғасындағы
оқытушылық қызметі 1988 жылдан
басталды. 1991 жылы доцент, ал
1996 жылы отандық тарих (Қазақ
стан тарихы) саласы бойынша Ал
матыда Ш. Уәлиханов атындағы
тарих және этнология институ
тында «Батыс Қазақстан тұрғын
дарының этникалық және әлеу
меттік құрамының өзгеруі (1897
жылдан қазіргі кезеңге дейін)»
тақырыбында докторлық диссер
тация қорғады. 1997 жылы ҚР гу
манитарлық ғылымдар Академия
сының мүшекорреспонденті бо
лып сайланып, 2005 жылы жоғар
ғы аттестациялық комиссияның
шешімімен оған профессор атағы
берілді.
Мұрат Наурызғалиұлының не
гізгі ғылымипедагогикалық және
әкімшілік қызметі өзі оқыған оқу
орнымен байланысты. 19891990
жылдары жалпы тарих және КСРО
тарихы кафедрасын басқарса, ал
19911993 жылдары тарих факуль
тетінің деканы қызметін атқарды.
1991 жылы факультетте «Қазақ
стан тарихы» кафедрасы ашылып,
Отан тарихы бойынша алғашқы
оқу жоспары мен бағдарламасы
жасақталды. Сол кезеңде М. Сыды
қов алғашқы оқуәдістемелік құ
ралдарының бірі «Қазақстан та
рихы бойынша» оқу бағдарлама
сын және осы сала бойынша ма
мандарға арналған оқу жоспарын
дайындап, дәріс, машықтық са
бақтар курсын жасақтайды. Сон
дықтан Отан тарихын қайта зерт
теп зерделеуді түсінген Мұрат
Наурызғалиұлы 1992 жылдан бас
тап, облыс тұрғындарының қоныс
тану тарихы бойынша еңбек жа
зуға кірісті. Қажырлы ізденістің нә
тижесінде сол кезде ғалым 1995
жылы Алматы қаласынан 14,3 бас
па табақтан тұратын «Батыс Қазақ
стан халқы: қалыптасу тарихы жә
не дамуы» және 10,2 баспа табақ
ты «XVIIIXIX ғасырлардағы Батыс
Қазақстан халқының қалыптасуы»
атты ғылыми еңбектерін басып
шығарды. 19961998 жылдары
БҚГУда ғылыми жұмыс және ха
лықаралық байланыс жөніндегі
проректор қызметін атқарғанда,
университет жанынан жаңа құры
лымдардың ашылуына, соның ішін
де 1997 жылы Отан тарихы (Қазақ
стан тарихы) мамандығы бойын
ша Батыс Қазақстандағы алғашқы
диссертациялық Кеңес ашуға ық
пал етті. Осы кезеңде Мұрат Нау
рызғалиұлы ғылым тұрғысындағы
азаматтық ұстанымын тарихимә
дени мұраларды қорғауға бұра
отырып, халқымыздың ғасырлар
бойы қалдырған мұраларын зерт
теп, оны ұлттың игілігіне жаратуда
жемісті еңбек етуде. Соның ішінде,
Төменгі Еділ өңірі археологиялық
ғылыми зерттеу институтының
(Волгоград) директоры, тарих ғы
лымдарының докторы Б. Желез
чиковпен бірлесе отырып, бас
тапқыда жоспарланған Еуразия
кеңістігінде теңдесі жоқ Қырықоба
археология оба кешені арқылы
өтетін АқсайАтырау газ құбыры
құрылысы әсерінен жойылу қаупі
не жұртшылықтың назарын ауда
ра отырып, түрлі қоғамдық тың
даулар, құрылыс жүретін аймақта
ғы тұрғындар арасында сауалдар,
ғылыми жұртшылықтың шетелдік
компания жетекшілерімен жүргіз
ген кездесулер арқасында аймақ
ты сақтап қалды. Бұл 1998 жылы
ғалымдардың жұмысын үйлестіру
мақсатында құрылған ғылым мен
білімді қолдайтын қоғамдық «Ақ
жол» қорының, оның президенті
М. Сыдықовтың зор еңбегінің нә
тижесі. Сол жылдары облыс бас
шылығының бастамасымен облыс
аумағында кешенді археология
лық зерттеу жұмысын жүргізу қол
ға алынды. Осы жұмысты іске асы
ру археолог маман болмаса да,
Мұрат Наурызғалиұлына тапсы
рылды. 2001 жылы облыстық та
рихиөлекетану музейі құрамын
да М. Сыдықовтың жетекшілігімен
облыста археологиялық зерттеу
жұмысын жүргізу үшін бөлім жа
сақталды. Міне, осы уақытта қазір
гі Орал қаласының алғашқы «ір
гетасы» XIII ғасырға жататын «Жа
йық» қалашығының орны ашыл
ды. 2002 жылы ғалымның баста
масымен және облыс әкімдігінің
қолдауымен Қазақстанда алғашқы
рет Батыс Қазақстан облыстық та
рих және археология орталығы
өмірге келді. Осы жылы қысқа
уақытта өзінің ұйымдастырушы
лық қабілеті және табандылығы
ның арқасында бірнеше археоло
гиялық экспедициялар ұйымдас
тырды. Бұдан басқа тәжірибелі ға
лымның 20022003 жылдары М.
Өтемісов атындағы БҚМУдың рек
торы қызметін атқарғаны да бар.
Мұрат Наурызғалиұлы 2003 жы
лы аталмыш орталыққа басшы бо
лып қайта оралғаннан соң облыс
аумағындағы тарихимәдени ес
керткіштердің тізімі алынып, оның
2100ден астамы мемлекет қор
ғауына қабылданды. Сонымен қа
тар республикамызда алғаш рет
облыстың барлық аудандары мен
Орал қаласын қамтитын 14 том
нан тұратын «Табиғи және тарихи
мәдени мұралар ескерткіштер
жинағы» басылып шықты. Бұдан
басқа «Аруна» баспасынан қазақ
және орыс тілдерінде «Батыс Қа
зақстан облысының тарихимәде
ни мұралар ескерткіштер жина
ғы» жарық көрді. Орталықтан жыл
сайын «Батыс Қазақстанның тари
хы мен археология мәселелері»
атты жинақ басылып шығады.
Орталық жылмажыл облысы
мыздың аймағына археологиялық
барлау және қазба жұмыстарын
жүргізуде. Міне, осы жұмыстар
М. Сыдықовтың жетекшілігімен
атқарылып келеді. Нәтижесінде
өңірде көптеген тарихиархеоло
гиялық нысандар ашылып, зерт
теу жұмыстары атқарылуда. 2012
жылы Батыс Қазақстан облыстық
тарих және археология орталы
ғының археологтары Мұрат Нау
рызғалиұлының
жетекшілігімен
Тақсай кешенінде жүргізген қазба
жұмысы барысында ежелгі сар
мат кезеңіне жататын ақсүйек бай
әйелдің жерленген орнын тапты.
Бұл ескерткіш тарихиғылыми ай
налымға «Алтын ханшайым» деген
атпен енді. Осы жүргізілген ғылы
ми зерттеу жұмысының қортын
дысы болып табылатын М. Сыды
қов және Я. Лұқпанованың «Батыс
Қазақстанның ежелгі көшпенділе
рі» атты қазақ, орыс, ағылшын тіл
дерінде ауқымды монографиялық
еңбегі жарық көрді. Сонымен қа
тар «Жайық қалашығынан Сарай
шыққа» және Қазақ хандығының
550 жылдық мерейтойына арна
лып, «Астанадан Астанаға дейін»
атты танымдық тарихи экспеди
циялардың ұйымдастыруына мұ
рындық болды. Бұл экспедиция
ларға қатысушылар бұрынғы Қазақ
мемлекетіне қатысты астаналар
Сарайшық, Хан ордасы ауылдарын
да және Орынбор қаласында бо
лып, біздің мемлекетімізге қатыс
ты тарихи орындарды аралады.
М. Сыдықовтың қаламынан 160
тан астам ғылыми еңбектер жарық
көрді, олар Қазақстан, Ресей мен
Германияда басылып шықты. Со
ның ішінде, 15 монографиялық, 6
оқуәдістемелік құралдар бар.
Мұрат Наурызғалиұлының ғы
лыми, педагогикалық және қоғам
дық қызметі әрқашанда мемле
кеттің және облыс басшыларының
қолдауына ие болды. Еліміздің
әлеуметтікэкономикалық және
мәдениетінің дамуына қосқан
үлесі және белсенді қоғамдық
қызметі үшін 2012 жылы «Құрмет»
ордені және 2005 жылы «Ерен
еңбегі үшін», бірнеше мерекелік
медальдармен марапатталды.
серік РАМАЗАНОв,
облыстық тарих және
археология орталығы
директорының
орынбасары, география
ғылымдарының
кандидаты