ОблыСтыҚ ҚОғАМдыҚ-саяси газет

16

oral_oniri@inbox.ru

Бейсенбі,  14  қаңтар 2016 жыл

Дүние-ЖАЛҒАн

о, 

жалған дүние! Төбем­

нен  жай  түскендей 

есеңгіретіп  жіберген  

бұл хабарды естігеніме де 40 күн­

дей болып қалыпты­ау.

...Желтоқсанның  11­і.  Әдетте­

гідей  ертеңгілік  шайымды  ішіп, 

жайбарақат  отырғанмын.  Қалта 

телефоным  безек  қаға  бастады. 

Қадыр  ағаға  байланысты  әлдебір 

шаралар ұйымдастыруға  орай Қы­

зылордада  жүрген  Донеділ  екен. 

Аз­кем  аман­саулық  сұрасқан  соң 

«Әбіш  досыңызбен  хабарласқан 

жоқсыз  ба?»  деп  сұрады.  «Жоқ, 

бірақ кеше ғана «Қазақстан» теле­

арнасынан берілген «Келбет» бағ­

дарламасынан  көргенмін.  Оның 

алдында  Мұхтар  Алтынбаевты  70 

жасымен  құттықтап  тұрған.  Соған 

қарағанда  аман  болса  керек»,  ­  дей 

салдым.  Бірақ  бірдеңені  айта  ал­

май  тұрғанын  сезгендей  болдым 

да,  «Шамасы  Қадекеңе  байланыс­

ты  ұйымдастырып  жүрген  шара­

лары туралы ақылдасқысы келген 

шығар» деп ойладым.

Іле­шала  бүгінде  Астанада  тұ­

ратын  Ағелеуов  Құсайын  досым 

телефон шалды. 

«Әбіш  ағамыздан  айырылып 

қалдық  қой...».  Арғы  жағы  еміс­

еміс.  Басым  айналып,  көзім  бұл­

дырап  кетті.  Донеділдің  айта  ал­

май тұрғаны осы екен ғой... Ойым 

онға,  санам  санға  кетіп,  не  болға­

нын  білмей,  сол  күні  кешке  дейін 

есеңгіреп жүрдім.

Ертеңіне  «Егемен  Қазақстан» 

газетінде еске алулар да, көңіл ай­

тулар да, тіпті сайт сөздері де көп 

жарияланды. Бірақ 60 жылдан ас­

там уақыт бойы риясыз сыйласып 

келген  аса  қадірлі  құрдасымның 

қалай  қайтыс  болғаны  туралы  еш 

дерек таба алмай қойдым. Бұл жай 

мені одан сайын ойландыра түсті.

Бірақ тірі адам тіршілігін жасай­

ды  ғой,  қолыма  қалам  алуға  тура 

келді. Өйткені мен онымен 5 жыл 

университетте  тайдай  тебісіп,  бірге 

оқығаным өз алдына, одан кейінгі 

жылдары да ара­тұра хабарласып, 

кейде  тіпті  екеуара  сыр  алысып 

та жүрдік. Бұл ретте мен осыдан 6 

жыл бұрын оның  70 жасқа толған 

мерейтойын  кіндік  қаны  тамған 

Маңғыстау жерінде және бес жыл 

білім алған Қазақ мемлекеттік уни­

верситетінде атап өту рәсімдеріне 

де  қатысқандығымды  өзіме  үлкен 

мерей  санаймын.  Сондықтан  жа­

дымды жаңғырта отырып, сол бір 

қимас  күндерімізді  еске  алуды 

ұйғардым.

 Әрине, мен Ақтауда және уни­

верситетте  өткізілген  рәсімдер­

ден  алған  ұмытылмас  әсерлерім 

туралы біршама қамтып жазғаным 

бар. Онда Әбекеңнің тума таланты 

университет  қабырғасында  жүр­

ген  кезінен­ақ  айқын  аңғарылып, 

қатарластарының 

көшбасшысы 

бола  білгендігі  туралы  да,  қоғам­

дық  қандай  құбылысты  да  өзінше 

қабылдап,  өзінше  бағалай  білетін 

байқампаздығы мен кімнің алдын­

да  да,  қандай  аудиторияда  да  сөз 

маржанын тізбелей алатын сурет­

керлігі  хақында  да  айтылған  еді. 

Ақырында ол өз қатарластарынан 

ғана  емес,  университетте  дәріс 

берген ұстаздарынан да асып кет­

ті.  Осыған  орай  менің  ойыма  қа­

ламгердің  60  жылдығы  тұсында 

бізге  әдебиет  теориясы  пәні  бо­

йынша  дәріс  берген  ұстазымыз, 

айтулы  сөз  зергері,  академик 

Зейнолла  Қабдолов  марқұмның 

«Ұстаздан шәкірт озды деген осы, 

Әбіш бүгінде ғұлама, оның шығар­

малары  түпсіз  шыңырау...  Қазіргі 

қазақ  әдебиетінің  тең  жарты  жү­

гін  Мұхтар  Әуезов,  жарты  жүгін 

Әбіш Кекілбаев көтерді десек, қал­

ғанымызға не  қалды? Мұхтар  мен 

Әбіш  бір­бір  ширек  жүгін,  қалған 

жартысын  қалғанымыз  көтеріп 

келеміз», ­ деген сөздері орала бе­

реді.

Міне,  содан  бері  де  16  жыл 

өткен  екен.  Осы  мерзім  ішінде 

әдебиет  жүгінің  тағы  бір  парасы 

Әбекеңнің  иығына  түскені  сөзсіз. 

Демек,  Әбекеңнің  әдебиет  әле­

міндегі  абырой­атақтары  ХХ  ға­ 

сырдың  ғұламасы  атанған  Мұхаң­

нан  да  асып  барады  десек,  ар­

тық  айтқандық  емес  сияқты. 

Мұны оның әдеби көркем шығар­

маларын  айтпағанда,  соңғы  жыл­

дары  әдебиет  алыптары  жөнінде 

жазған  эсселері  мен  естеліктері­

нен де, ел тәуелсіздігі мен ұлт тағ­

дыры төңірегіндегі толғаныстары­

нан да айқын аңғаруға болады.

Сырттай  қарағанда,  Әбекең 

әуел бастан­ақ осылайша «көйлек­

пен»  туғандай  болып  көрінетін 

шығар.  Ал  біз  оның  қатарлас  құр­

былары,  студент  кезімізде  «бүтін 

құртты  бөліп,  жарты  құртты  жа­

рып  жеп»,  сыйлас  та  сырлас  бол­

ған  құрдастары,  Әбекеңнің  өмір 

жолы тақтайдай тегіс болмағанды­

ғын жақсы білеміз.  Әкесі Кекілбай 

Қоқымұлы  бұл  үш  жасқа  да  тол­

май  жатып,  1942  жылы  Ұлы  Отан 

соғысына  аттанып,  Ленинград 

майданында қаза тапқан. Ол тура­

лы өзі: 

«Қай жерде өлім сенен 

өшін алды,

Қай жерде өміріңнің 

көші қалды?

Кекілі желкілдеген 

жалғызыңды,

Қай  жерде  ақырғы  рет  есіңе 

алдың?»  ­  деп  толғанады.  Ал  ана­

сы  туралы  «Анам  Айсәуле  98­ге 

қараған  шағында  дүние  салды. 

Ащыны  да,  тұщыны  да  молынан 

татты.  Төркіндері  дәулетті,  абы­

ройлы кісілер болыпты. Жас келін 

болып  түскенде,  топалаң  бастал­

ған.  34  жасында  жесір  қалды. 

Күйеуінің  орнына  шахтаға  түсіп, 

4  баласын  асырады.  Мен  азамат 

болғанға дейін еңбектен қол үзген 

жоқ» деп жазғаны бар.

М

іне,  осылайша  жас  ке­

зінен­ақ  тағдыр  тау­ 

қыметін  тартуға  ту­

ра  келген  бала  Әбіштің  қиялға 

беріліп,  ойшыл  болып  өсуі,  бір 

жағынан,  заңды  құбылыс  сияқты 

да  көрінеді.  Әрине,  бұл  сол  тұс­

тағы  жас  ұрпақтың  көбіне  тән  қа­

сірет.  Бірақ  оның  ойлау  қабілеті 

тез  жетіліп,  тума  таланты  басқа 

қатарластарынан бұрын танылған­

дығын  атап  айтқан  ләзім.  Бұған 

оның  бойына  ана  сүтімен  дары­

ған  қасиеттеріне  қоса  туып­өскен 

өлкесінің табиғи ерекшеліктері де 

айтарлықтай  ықпал  еткен  тәрізді. 

«Мен  бала  болып  ойын  қуып  кет­

кен емеспін, ­ дейтін ол студенттік 

кезінде сол бір бұғанасы қатпаған 

балғын шағын еске түсіре отырып. 

–  Басқа  балалар  асық  ойнап,  доп 

қуып жүрген кездері мен бір биік­

теу  төмпешіктің  басына  шығып 

алып,  «Осы  асық  ойнағаннан  не 

шығады,  доп  қуғаннан  қандай  

пайда?»  деген  сияқты  ойға  бері­ 

ліп,  көкжиекпен  астасқан  қырат­

белдерді  көзбен  шолып,  ұзақ 

отырушы  едім.  Бірқатар    кемпір­

сампырдың «Кекілбай марқұмның 

соңында  қалған  жалғыз  тұяғы 

қияли  болып  кетпесе  жарар  еді» 

деп  өзара  сыбырласа  сөйлесіп 

отырғанын  да  құлағым  шалып  қа­

латын.  Бірақ  өзімнің  есім  дұрыс 

екені өзіме аян, ондай әңгімелер­ 

ге мән бермеуші едім».

Мүмкін  ол  сонда  болашақта  

өзін  қандай  өмір  шырғалаңдары 

күтіп тұрғанын да көз алдына елес­

тетіп отырған шығар­ау.

Ол  жоғары  сыныптарда  оқы­

ған  жылдары  Маңғыстау  өңіріне 

мұнай  көздерін  барлайтын  ма­

ман  геологтар  көптеп  келе  бас­ 

 таған  екен.  Жазғы  демалыс  айла­

рында  соларға  ілесе  жүріп,  бола­

шақта  геоглог  болсам­ау  деп  те 

армандаған  кездері  аз  болмаған 

сыңайлы.  Мектеп  бітірген  бой­

да  құжаттарын  алдымен  Алматы 

политехникалық институтына тап­ 

сыруы  сондықтан.  Бірақ  онда  құ­

жат  қабылдау  аяқталып  қалған­

дықтан,  университеттің  филология 

факультетіне  келген  ғой.  Екеуміз­

дің  алғашқы  таныстығымыз  сол 

күннен, яғни 1957 жылғы 27 шілде­

де  қабылдау  комиссиясына  құжат 

тапсыру сәтінен басталған еді. Бұл 

жөнінде  Әбекең  өз  естеліктерін­

де де жазған болатын. Әбекең өзі­

нің  қайталанбас  таланты  таныла 

бастаған жастық шағында кеңестік 

кезеңнің  әр  сөзіңнен  саяси  астар 

табуға  тырысқан  тоталитарлық 

тәртіптің  да  шырмауына  түсіп 

көрді.  Қаламгерлік  еңбекті  қоғам­

дық  жұмыспен  ұштастыра  жүріп, 

тауқыметі  көп  әлеуметтік  өмірдің 

талай  шиеленісті  додаларынан 

әдебиет  әлеміне  үзеңгілес  келген  

әріптестерін де аман алып шығуға 

күш  салды.  Бұған  оның  универ­

ситетте  бір  топта  оқыған  курста­

сымыз  Оразбек  Сәрсенбаевтың 

«1961  жыл»  деп  аталған  поэмасы 

төңірегінде  болған  айтулы  дау­

дамайлар  кезінде  айтқан  ұтымды 

ойлары  мен  тұшымды  тұжырым­

дары да толық дәлел бола алады. 

Бұл  мәселе  партияның  орталық 

комитетінде де кеңінен талқылан­

ғаны белгілі.

Ал  Кеңес  Одағының  соңғы  ке­

зеңінде  ұлттық  сананың  жаңа 

сапалық  сатыға  көтерілу  үдерісі 

мейлінше  өрістеп,  ол  туралы  пі­

кірталас  бұрын­соңды  болмаған 

сипат алған тұста және еліміз еге­

мендік  алып,  еңсемізді  көтере 

бастаған  кездегі қоғамдық, саяси­

әлеуметтік  саладағы  қызметтері 

мүлде  өлшеусіз.  Оның  осындай 

алмағайып  кезеңдерде  халықтың 

рухын  көтеретін  мәнерлі  де 

мазмұнды,  зерлі  де  зерделі  сөз­

дерін әлемнің әр түкпіріндегі қан­

дастарымыздың  қай­қайсысы  да 

айрықша  зейін  қойып  тыңдағаны 

ақиқат.

И

ә,  біз  оны  1­курсқа  қа­

былданып,  жаңадан  та­ 

 ныса 

бастаған 

кез­

де  жәй  ғана  «Әбіш»  дей  салушы 

едік.  2­курсқа  келгенде,  білікті­

лігіне  қоса  зеректігін  аңғарып, 

«Әбеке»  дей  бастадық.  3,  4­курс­

тарда  оқыған  жылдары  оны  біз 

ғана  емес,  университетті  бізден 

бұрын  бітіріп  шыққан  ақын­жа­

зушылар  да  «Әбеке»  деп  отыра­

тын  болды.  Ал  соңғы  курсқа  жет­

кен  кезде  әдебиеттің  сол  тұстағы 

«азулыларының»  да  «Әбеке»  деп 

амандасып  жатқанын  талай  рет 

көргеніміз бар.

Өйткені  бұл  кезде  ол  бүкіл 

әлем  әдебиетімен  сусындағаны­

ның  арқасында  әлдебір  «мықты­

лармен»  пікірталасқа  түсе  қалса, 

логикалық  және  философиялық 

жағынан  жан­жақты  негізделген 

дәйекті  деректерімен  де,  небір 

шұрайлы  сөздерімен  де  қарсыла­

сын он орап алатындай әсер қал­

дыратын. 

Міне,  осындай  өмір  соқпақта­

рынан  өткен  Әбекеңнің  ғұлама  

ойшыл,  кемеңгер  қаламгер,  қа­

Елес боп қалды-ау тау

бүкіл түркі әлемін аузына қаратқан сөз зергері, Қазақстанның еңбек ері Әбіш кекілбаев хақында

Ә. кекілбаевтың оралға келген соңғы сапары

суре

тт

і түсірг

ен Р

. Х

але

лов