Н. ТҰЯҚ баев т к. Арыстанов б. ӘБішев жалпы геология курсы

Эффузивтік тау жыныстары кеуек түтіктер мен қуыстар түріндегі (көбікті, миндалинді-тасты) және флюидалдық текстуралар құрайды.

Кеуекті немесе көбікті текстура вулкандық лаваның суынып-қатаюы кезінде, оның алғашқы құрамындағы ұшпалы жеңіл компоненттердің тез арада ұшып кетуіне байланысты қалыптасады. Осындай жолмен пайда болған кеуек түтіктер мен қуыстар, кейінірек кварц және кальцит сияқты (екінші рет пайда болған) минералдармен толып қалыптасқан жағдайда миндалинді-тасты текстура құралады. Ал, кейде эффузивтік тау жыныстарын құрайтын минералдық түйіршіктердің белгілі бір бағытта созыла орналасуы алғашқы лаваның қозғалыс бағытын көрсетеді. Мұндай текстура флюидалдық деп аталады.

Кристалдану дәрежесіне қарай магмалық тау жыныстары толық кристалданған және жартылай кристалданған болып ажыратылады. Минералдық түйіршіктердің (ірілі-ұсақты) салыстырмалы көрсеткіштеріне қарай, олар біркелкі түйіршікті (минералдық түйіршіктері бірдей болып келген жағдайда) және әркелкі түйіршікті құрылымдар болып бөлінеді. Сонымен қатар, минерал-дық түйіршіктердің ірілі-ұсақты абсолюттік мөлшері бойынша: ірі (>5 мм), орта (2—5 мм) және ұсақ түйіршікті (2 мм-ге дейін) құрылымдарға ажыратуға болады. Ал минералдық түйіршіктердің кристаллографиялық

пішіндерінін, өзара қарым-қатынастарына қарай, олар идиоморфтық (жан-жағы толық шектелген дұрыс пішінді кристалдар) және ксеноморфтық (жан-жағы көрші кристалдармен шектелгең бұрыс пішінді кристалдар) болып ажыратылады. Минералдық түйіршіктердің идиоморфтық дәрежесінің жоғары болуы минералдардьщ кристалдану жағдайы мен кристалдану қабілетіне тікелей бағынышты.

Химиялық құрамына қарай (кремний тотығыньщ мөлшеріне) тау жыныстары: қышқыл (>65% SЮ₂), орта (65—52%), негізді (52—45%) және ультранегізді немесе өте негізді (<45%) топтарға ажыратылады.

Қышқыл тобына жататын тау жыныстарының құрамындағы кремнийдің артық мөлшері кварц минералы-түрінде түзіледі. Егер тау жынысының құрамында оливин минералы көп болса, онда ол ульдранегізді жыныс болып саналады.

Орта топтағы жыныстарда ашық түсті дала шпаттары көптеп кездеседі, ал түсті минералдардан слюдалар, алдамшы мүйізше (роговая обманка); негізді жыныстарда лабрадор, авгит секілді минералдар жиі кездеседі.

Магмалық жыныстарды түр-түсіне қарай да ажыратуға болады. Мысалы қышқыл жыныстар — ашық түсті (лейкократты); негізді және ультранегізді жыныстар қою көк немесе қара түсті (меланократты); орта қыш-қылды жыныстар ашық сұр және сұр түсті болып келеді. Тау жыныстары тығыздығына қарай да ажыратылады. Олар қышқыл жыныстарынық ультранегізді жыныс-тарына қарай 2,6—2,7-ден 3,3-ке дейінгі аралықта өзгереді.

Жердің ішкі терең қабаттарында кристалданған магмалық тау жыныстары (интрузивтік) ең алдымен құрылымдық (толық криста-лданған) және орналасымдық ерекшеліктерімен (тығыз орналасқан массивты ерекшеліктерімен) ажыратылада. Одан ары қарай, олар химиялық (кремний тотығының мөлшеріне қарай) және минералдық құрамы бойынша жеке топтарға жіктеледі (VI. 3-кесте).

137

Интрузивтік тау жыныстарының жіктелуі.

Аплит өте ұсақ түшрішктерден тұратын, тақталанып жұқа плиталар түрінде құралған, құрамы граниттік (кварц, дала шпаттары және слюдалар) ашық түсті жыныстар. Ал пегматит дала шпаттары, кварц және слюдалардың (мусковит, кейде биотит) өте ірі кристалдарынан тұратын, өзіндік (пегматиттік) ерекше құрылы-мымен сипатталатын тау жынысы.

Жер бетіне шығып ақтарыла төгілген вулкандық лаваның суынып-қатаюынан пайда болған эффузивтік тау жыныстары жартылай кристалданған құрылымымен және кеуек-қуысты (көбікті, миндалинді-тасты) флюидальдық орналасымымен ажыратылады.

Порфирлі құрылым құрайтын эффузивтік жыныстар

(интрузивтік жыныстар секілді) химиялық және минералдық құрамына қарай жеке топтарға жіктеледі. Олардың ішінде кайнотектік (құрамы мен құрылысы өзгеріске ұшырай қоймаған, жас) және палеотектік (өзгеріс-

138

терге ұшыраған, ескі) түрлері ажыратылады (6. 4-кесте).

Палеотектік жыныстар порфир немесе порфирит деп аталады. Оған қосымша кайнотектік жыныстардық атауы қосыла айтылады. Порфирлі құрылым құрайтын эффузивтік тау жынысының құрамында калийлі дала шпаттары (ортоклаз) болған жағдайда порфир деп, ал болмаған жағдайда порфирит деп аталады.

Жасырың кристалды (немесе микрокристалды) минералдық түйіршіктер фельзиттік құрылым құрайды. Мысалы, фельзит және базальт. Олар түсіне қарай оңай ажыратылады: фельзит құрамы қышқыл, ашық түсті жыныс; базальттың құрамы негіздік, қою қара-көк түсті болып келеді.

Құрылымы шынылық болып келетін жыныстарға мысал ретінде обсидианды және пемзаны айтуға болады.

Обсидиан (вулкандық шыны) — қүрамы көбінесе қышқыл түсі әр түрлі (сұр, сұрғылт, қара-қоңыр және қара түсті) болып келетін, сынығы ұлу қабыршағы секілді жыныстар.

Пемза — ашық түсті, құрамы қышқыл, кеуекті түтіктер түрінде кездесетін өте жеңіл жыныстар.

Вулкан атқылауы кезінде атмосфера қабатына ыстық лаваның ірілі-ұсақты кесек бөлшектері (вулкандық шыны, әр түрлі минерал-дардың кристалдары) және кездейсоқ кездескен жыныстардың кесек сынықтары (орасан-зор мөлшерде) лақтырылып тасталады. Осындай жолмен пайда болған материалдар қабатталып жинала келе пирокластикалық (отты-кесек бөлшектерден құ-

ралған) жыныстар түзіледі. Кесек бөлшектердін, ірілг-ұсақты мөлшеріне қарай олар бес топқа бөлінеді: 1) вулкандық күл (1 мм-ге дейін); 2) вулкандық құм (1— 2 мм); 3) вулкандық қиыршықтар (2—10 мм); 4) лапиллилер (вулкан атқылауы кезінде ауа қабатында қатайып пайда болған лаванын, 10—30 мм-лік бөлшектері); 5) вулкандық бомбалар (көлденең қимасы 5—10 см-ден бірнеше м-ге дейін жететін ірі кесектер).

Вулкандық күл-топырақтар тығыздала келе вулкандық туфтарра айналады, ал әр түрлі мөлшердегі (ірілі-ұсақты) вулкандық материалдардың бірігіп цементтелуінен вулкандық брекчия (женттас) құрылады.

VII. ГЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР

Жер қыртысын құрайтын тау жыныстарының ең алгашқы орналасу жағдайының кейінірек өзгеріп басқаша жардайда болуы, жер қыртысының (алғашқы қалыптасуынан бастап осы күнге дейінгі уақыт аралығында) ылғи өзгеріс үстінде болатындырын көрсетеді.

Табиғи жардайда жер қойнауында тоқтаусыз жүріп жатқан (әр түрлі бағыттағы) қозғалыстарды тектоникалық қозғалыстар деп атайды. Жер бетінің қазіргі кездегі көрінісі оның әр түрлі тереңдігінде жүріп жатқан физикалық-химиялық әрекеттерге және жердің өз осінен айналу жылдамдығының өзгерістеріне де байланысты деп саналады.

Тектоникалық қозғалыстарды және басқа да эндогендік процестерді (жер сілкінуден басқасын) табиғи жардайда тікелей зерттеп білу немесе бақылау жұмыстарын жүргізу мүмкіндігі өте аз. Оларды жер қыртысының құрылысында немесё"жер бетінде байқалатын бедер өзгерістерін зерттеу арқылы рана анықтаура бола-

ды. Жер қыртысының ұзақ уақыт бойы майысып, иілуге ұшыраған аудандарында шөгінді жыныстардың қалың қабаттары жиналады, ал жорары көтерілу немесе төмен түсу әрекеттері кезек алмасатын жардайда тау жыныстарының қалың қабаттары иіліп кейде жарылып, алрашқы орындарынан ауыса орналасады. Сонымен, жер

қыртысының козралыс механичмі, басқаша айтқанда жер қойнауынын, архитектурасын жан-жақты зерттейтік

геологияның бір саласы геотектоника деп аталады.

Тектоникалық қозралыстар (уақыт өлшемімен) шарт-ты түрде қазіргі кездегі, жаңа және көне замандарда

140

немесе ерте уақыттарда орын алган қозғалыстарға ажыратылады.

Қазіргі кездегі қозғалыстар қатарына тарихи кезеңді камтитын, басқаша айтқанда адамзат тарихында ұмытылмай есте сақталған және осы уақытқа дейін созылып, қазіргі кезде біздің көз алдымызда байқалатын қозғалыстар жатады.

Жаңа замандағы (неотектоникалық) қозғалыстар қатарына соңғы 30—40 млн жылдар ішінде, атап айтқанда неоген және төрттік (антропоген) кезевдерді қамтитын мезгіл аралығында орын алған қозғалыстар жатады. Бұл қозғалыстардың нәтижесінде қазіргі кездегі бедер пішіндері қалыптасып, экзогендік әрекеттердің негізгі бағыты анықталады. Ал бұдан бұрынырақ уақыттарда болған қозғалыстар көне замандарды түгел қамтиды.

Тектоникалық қозғалыстар геологиялық басқа оқиғалардың қатарында ерекше орын алады. Өйткені олар геологиялық басқа процестердің дамуына бірінші болып әсерін тигізеді. Мұндай әрекеттердін, болған уақыты мен орнын, бағыты мен қарқындылығын анықтап түр-сипатын айқындау өте күрделі. Сондықтан да тектоникалық қозғалыстардың классификациясын жасап, жеке топтарға жіктеу жұмыстары қиынға түседі.

Соңғы жылдары біздің ел ғалымдарының жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде тектоникалық қозғалыстардың классификациясы жасалынып, оның әр түрлі варианттары қарастырылады. Мысалы, қозғалу бағытына қарай: тік бағытталған (радиалдық) және көлденең бағытталған (тангенциалдық) қозғалыстарға ажыратылады (Хаин, 1973). Олар бір қалыпты ырғақ-пен (толқынды және қатпар түзуші қозғалыстар) байқалатын және жарылмалы-үзілмелі (дөңбек тастар және блоктар түрінде) құрылымдар түзетін қозғалыстар, тербелмелі және бағытталған; баяу және жылдам; әлсіз және қарқынды түрде дамитын қозғалыстарға бөлінеді.

Алып жатқан аумағына қарай: жер қыртысының (шөгінді жыныстардан тұратын) жоғарғы жамылғы қабатында жүріп жатқан процестермен байланысты байқалатын үстіңгі (беткі), литосфераны түгел қамтитын (литосфералық) және жоғарғы мантия деңгейінде байқалатын (терең қабаттық) қозғалыстар болып ажыратылады.

Тектоникалық қозғалыстардың жоғарыда аталған

негізгі түрлері одан ары қарай жекеленген ұсақ топтарға бөлінеді.

В. В. Белоусов тектоникалық козғалыстарды жер қыртысының жеке блоктарын қамтитын (қатпарлы жә-не үзілмелі-жарылмалы құрылымдар түзуші) және жер қыртысын түгел қамтитын (тербелмелі және үзілмелі-жарылмалы құрылымдар түзуші) терең қабаттық қозғалыстарға ажыратады.

Бұл жерде тектоникалық қозғалыстарды тік жоғары немесе көлденен, бағытталған деп ажырату тек шартты түрде рана қабылданғандығын ескеру қажет. Өйткені табиғи жағдайда тік жоғары және көлденең бағыттағы қозғалыстар бір-бірімен алмасып немесе жалғасып жатады. Әдетте, тік жоғары-төмен бағытталған қозғалыстар магмалық және гравитациялық процестермен_ қатар байқалады. Ал көлденең барыттағы қозғалыстар нәтижесінде қатпарлы және үзілмелі-жарылмалы құрылымдар түзіледі.

Тектоникалық қозғалыстардың барлық түрлері өзара өте күрделі байланыста болып, бір-бірінен туындап отырады. Әсіресе олар қозғалмалы аймақтарда қарқынды түрде дамиды.

Сонымен, тектоникалық қозғалыстардың барлық түрлерін шартты түрде екі топқа (тербелмелі және дислокациялық) біріктіруге болады.

ҮІІ.1. ТЕРБЕЛМЕЛІ ҚОЗҒАЛЫСТАР

Тербелмелі қозғалыстар деп, жер қыртысының ғасырлар бойы (жоғары-төмен) тік бағыттағы баяу қозғалысын айтады. Кейде олар эпейрогендік (грек тілінде “эпейрогенез” — материктің жаратылуы деген мағынада) деп те аталады.

Мұндай қозғалыстар жер қыртысын түгел камтитын тереңдік қозғалыстар қатарына жатады. Олар тау жыныстарының алғашқы жатыс жағдайын бұзбайды. Сондықтан да инженерлік құрылыстар-дың беріктігіне көп әсерін тигізбейді.

Тік жоғары-төмен бағытталған тербелмелі козғалыстар континенттер мен мұхиттардың барлығында байқалады. Олар жер бетінің қазіргі бедерінен, жас щөгінді тұнбалардан, археологиялық деректер мен тарихи құжаттардан көрініс табады.

Жер қыртысының қазіргі кездегі төмен шөгу жағдайын Голландия территориясынан жиі байқауға бола-

142

ды. Бұл елдің көп аудандары қазіргі кезде Солтүстік теңіз деңгейі-нен әлдеқайда төмен жатыр, ал бұрынғы ерте (көне) замандарда олар теңіз деңгейінен жоғары орналасқан болатын. Су астында қалмас үшін мұндай аймақтарда биік бөгеттер мен дамбалар (15 м-ге дейін) салу әрекеттері X—XI ғасырлардан басталғандығы тарих-тан белгілі. Жер қыртысының төмен шөгу жылдамдығы бұл аймақтарда жылына 0,5—0,7 см шамасында екендігі анықталды. Жер қыртысының жоғары қарай көтерілуі қазіргі кезде Финляндия мен Солтүстік Швеция жерлерінде жақсы байқалады (жылына 1 см-ге дейін). Мынадай жағдайларды бір кездегі портты қалалардың қазіргі уақытта теңіз жағасынан өте алыста қалғандығынан-ақ (25—65 км) көруге болады.

Теңіз деңгейінің көтерілуі немесе төмен түсуі дүние-жүзілік мұхит суының жалпы көлемінің (эвстатикалық) өзгерістерімен де байланысты. Әсіресе, материктік мұздықтардың пайда болуы немесе жойылып кетуі (гляциоэвстатикалық) мұхит суының жалпы көлемінің ұлғаюына немесе азаюына көп әсерін тигізеді. Ең соңғы төрттік дәуір кезіндегі мұзданумен байланысты мұхит деңгейі 100 м-ге дейін төмендеген. Соңғы он жылдың ішінде Қаспий теңізінің деңгейі 2 м-ге дейін төмендесе, ал кейінгі жылдары біртіндеп қайтадан көтеріле бастады.

Мұхит және мұхитпен байланысты теңіз деқгейінің өзгеру жағдайын тұрақты түрде бақылау жұмыстары Финляндия жағалауында 1731 жылдан бастап жүргізіледі. Өткен ғасырдың 80 жылдарынан бастап көптеген портты қалаларда осы мақсатта алғашқы кезде гранитті жартастарға белгі салу, ал кейінірек металл рейкалар, ең соңында өздігінен жазатын құралдар (мареографтар) қолданыла бастады.

Осындай зерттеу жұмыстарының нәтижесі соңғы жүз жылдың ішінде дүниежүзілік мұхит деңгейінің жылына орта есеппен алғанда 1,3 мм көтеріліп отырғандығын көрсетеді.

Сонымен, тербелісті қозғалыстарды зерттейтін негізгі әдістер тарихи және геодезиялык, әдістер болып саналады.

жағалау сызықтарынын, әр түрлі жағдайда болған өзгерістерін анықтайды.

Геодезиялық әдіс арқылы су децгейін бақылап өлшеу және қайталама нивелировка жасау жұмыстары жүргізіледі. Су деңгейін бақылап өлшеу жұмыстары теңіз деңгейінің өзгерістерін тұрақты реперлер (футштоктар) арқылы бақылауға негізделген, Жоғарыда айтылғандай қазіргі кезде, су деңгейінің (көлдер мен теңіздердің) өзгеруін өздігінен жазып отыратын мареографтар арқылы бақылайды.

Нивелир арқылы қайталап өлшеу жұмыстарын жүргізу әдісі жер қыртысының қазіргі кездегі көтерілу немесе төмен түсу жағдайын анықтауда ең дәл әдістердің бірі болып саналады. Ол үшін жеке-ленген нүктелерде белгілі бір барытта тұрақты реперлер орнатылып, оньщ (алғашқы мәнімен салыстырғанда) абсолюттік биіктіктерінін, өзгерістері жыл сайын анықталып отырады. Осындай зерттеу жұмыстарының негізінде, ең алдымен ТМД-нық европалық бөлігінің, ал кейінірек Шығыс Европаны түгел қамтитын қазіргі кездегі тербелмелі қозғалыстар картасы Ю. А. Мещеряковтың басшылығымен жасалынды.

Мұндай карталардан қазіргі кездегі тік жоғары-төмен бағытталған тектоникалық қозғалыстардын, жылдамдығы ондаған мм-ге дейін жететіндігін көруге болады. Мысалы, 1920—1948 жылдар аралығында Донбасс территориясы мен Украина кристалдық массиві (Дондағы Ростовпен салыстырғанда) жылына 10 мм, Азов — Кубань ойпаты 3—5 мм жылдамдықпен көтерілгендігі, ал Терск ойпаты 6—7 мм жылдамдықпен төмен шөккендігі анықталды.

Қазіргі кездегі көлденен, бағытталған қозғалыстар жер қыртысы-ның, қозғалмалы аймақтарында тік бағыттағы қозғалыстармен қатар байқалады. Мұндай қозғалыстар Калифорнияда (Сан-Андреас атты жарық бойымен), Жапония аралдарында, Памир және Тянь-Шань тауларында анық байқалады. Мысалы, Памир мен Тянь-Шаньньщ түйіскен жерінде орналасқан Гарм полигонында (Тәжікстан) жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, соңғы 40 жыл ішінде Памирдің Тянь-Шаньға қарай ығысуы жылына шамамен 2 см жылдамдықпен жүріп жататындығы анықталды. Бұл секілді арнаулы геодинамикалық полигондарда (біздің елімізде Ашгабад, Ташкент, Алматы маңайында, Кола түбегінде

және т. б.) зерттеу жұмыстары комплексті түрде жүргізіледі.

Қыска уақыт ішінде байқалатын қозғалыс жылдамдығы мен оның негізгі бағыты еңіс өлшегіш құрал және деформограф арқылы анықталады.

Жаңа замандық (неотектоникалық) қозғалыстар неоген және антропоген дәуірлерін қамтиды. Олардың өзіндік ерекшеліктерін геотектониканьщ жаңа бір саласы неотектоника зерттейді. Соңғы 30—40 млн жылдар ішінде болған тектоникалық қозғалыстар неотектоникалық құрылымдардың (қыраттар мен ойпаттардың) және қазіргі кездегі негізгі бедер пішіндерінің қалыптасуына, сонымен бірге денудациялық және аккумуляциялық процестердің дамуына көп әсерін тигізеді. Олар жер бетінде экзогендік процестермен байланысты жүріп жатады. Мысалы, тік жоғары бағытталған қозралыстар нәтижесінде тау жоталарының жоғары көтеріліп өсуіне қарама-қарсы бағытталран денудациялық әрекеттер, оның ішінде ен, алдымен өзендік эрозия байқалады. Ал теңіз бассейндерінің (төмен бағытталған қозғалыстарға бай-ланысты) тереңдіктерінің ұлғаюына кұрлықтан ауысып теңіз түбінде жиналған шөгінді қабаттар кедергі жасайды.

Сондықтан жоғары бағытталған қозғалыстар бедер пішінінде көрініс табуы үшін, олардың жылдамдығы денудациялық әрекет-тердің жылдамдығынан жоғары болуға тиіс. Тереңсулы теңіз бассейндері қалыптасуы үшін ең қажетті жағдай, шөгінділердін, өте аз болуы. Тектоникалық қозғалыстардың жылдамдығы денудация-лық немесе аккумуляциялық әрекеттердің жылдамдығына жуық болған жағдайда, денудациялық (Орыс жазықтығы) немесе аккумуляциялык, (Батыс Сібір жазықтығы) жазықтар пайда болады.

Сонымен жоғары көтерілу процесінің абсолюттік шамасы мен жылдамдық көрсеткішін дұрыс бағалай білу үшін белгілі бір уақыт аралығында қалыптасқан бедер биіктігіне болуы мүмкін денудациялық үгілу биіктігін шамамен қосып есептеу қажет. Ал иіліп төмен шөгу процестерінің дәл шамасы мен жылдамдығын анықтау үшін, бассейн терендігіне оньщ түбіне жиналған шөгін-Ділердін, калыңдық көрсеткішін қосу керек.

Жақа замандьщ (неотектоникалық) қозғалыстар геомор-фологиялық және геологиялық әдістер арқылы зерттеледі.

145

Тектоникалық қозғалыстардың (әр түрлі бағытталған) неоген-антропоген дәуірлерін косьш есептегендегі амплитудалық өзгерістері С. С. Шульц және Н. И. Николаевтың басшылырымен жасалынған ТМД-ның неотектоникалық картасында жақсы көрсетілген.

Көне замандардағы тербелісті қозғалыстардың ерекшеліктерін зерттеу жұмыстары фацияларды талдауға және шөгінді жыныстар-дың қалыңдығын, сонымен бірге олардың стратиграфиялық орналасу реттілігін анықтауға негізделген геологиялық әдістер арқылы жүргізіледі.

Фацияларды талдау жұмыстарының нәтижесі палео-тектоника-лық зерттеу жұмыстарының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Қазіргі кездегі ғалымдардың көпшілігі фация деп, белгілі бір стратиграфиялық кесіндіде көрші орналасқан, құрамы және құралған физикалық-географиялық ортасы жағынан бір-'бірінен оңай ажыратылатын шөгінді жыныстар комплексін айтады.

Фациялардың орналасу реттілігі көне замандардағы ескі су бассейнінің түбі мен жағалық бөліктерінің топографиясың сонымен бірге құрлықтық аймақтардың да сол кездегі алып жатқан аумағын айқындай түседі.

146

Шөгінді жыныстардың (тұрақты түрде жиналған) калың қабат-тары (материктік ірі су қоймаларында) төмен шөккен тектоникалық зоналарға, құрғақ аймақтар тектоникалық көтеріңкі жерлерге сәйкес келеді. Геология тарихында құрғақ жерлер мен сулы ортаның орын алмастыруы және жағалау сызықтарының ауысып отыруы (тік жоғары-төмен бағытталған тербелісті қозғалыстарға байланысты) жиі кездеседі. Құрлықтың төмен түсуіне байланысты трансгрессия-лық (су басу), ал жоғары көтерілуі кезінде регрессиялық (судың кейін қайтуы) процестер байқалады (VII. 1-сурет).

Жағалау сызықтарының өзгерістеріне қарай, фациялардың да орын ауыстыруы байқалады. Мысалы, теңіз трансгрессиясы кезінде (тік бағыттағы геологиялық кесіндіде төменнен жоғары қарай санағанда), жағалық малтатастардың құмдармен, сонан соң барып саздар (балшықтар) және ізбестастармен алмасуы байқалады. Бұл шөгінді жыныстардың трансгрессиялық сериясы болып аталады. Теңіз суының регрессиялық қайтуы кезінде фациялардың орналасу реттілігі керісінше басқаша қатынаста болады. Бұл жағдайда (тік бағытта) неғұрлым жұқа майда шөгінділер төмен, ал ірілеу құмды-тасты қабаттар жоғары орналасады, басқаша айтқанда шөгінді жыныстардың регрессиялық сериясы қалыптасады.

Қабатталып жиналған шөгінді жыныстардың қалыңдығын зерттеу жұмыстары тербелісті қозғалыстың жылдамдығын анықтауға мүмкіндік береді. Өйткені, жер қыртысының иіліп майысуы шөгінді жыныстарының қабаттальщ жиналуымен теңестіріліп, толықтырылады (200 м-ге дейінгі тереңдікте). Тектоникалық қозғалыстар жылдамдығы мен компенсация жылдамдығының ара-

VII. 1-сурет. Теңіз деңгейініқ жоғары көтеріліп төмен түсе бастаған жерлерді (трансгрессиялық) су басуын (А) және жоғары көтерілген құрғақ жерден теңіздіқ (регрессиялық) кері қайтуын (Б) бей“ нелейтш схемалар:

1-малта тастар, 2 — құмдар, 3 — саз балшықтар

147

сындағы қатынас әр түрлі болып келеді, бірақ жалпы алғанда бірлік цифрға жақын болады. Сондықтан шө-гінді жыныстардың қалыңдық мөлшерін жер қыртысы-ның иіліп майысу дәрежесінің көрсеткіші деп қарауға болады.

Геологиялық кесінділерді зерттеу барысында стратиграфиялық шөгінді қабаттардың (жиналу реттіліғі) толық болмайтындығы жиі кездеседі. Кейде белгілі бір уақыт аралығына сәйкес түзілуге тиісті шөгінді қабаттар жоқ болып шығады. Мұндай жағдайлар тектоника-лық қозғалыстардың бағыттық өзгерістерін көрсетеді, басқаша айтқанда стратиграфиялық үзіліс деп аталады. Шөгінді жыныстар-дың қабатталып жиналу тәртібі {реттілігі) бұзылып, үзіліске ұшырайды. Бұл жағдай жоғары көтерілу процесінің кенеттен тоқталып, төмен түсу әрекеттерімен алмасуын көрсетеді. Соған байланысты шөгінді жыныстардың қалың қабаттары жиналады.

Бір мезгілде қалыптасқан шөгінді жыныстардық фациялық құрамы мен қалыңдық мөлшерінің өзгерістеріне: талдау жасау жұмыстарын қатар жүргізу (бірге қарастыру) жер қыртысының төмен иіліп майысу шамасын және кішігірім тербелістердін, амплитудалық өзгерістерін зерттеп білуге мүмкіндік береді.

Геологиялық өткен дәуірлерде болған (көлденең бағғытталған) тектоникалық қозғалыстарды анықтау жұмыстары арнаулы зерттеу әдістерін қажет етеді. Сондай эдістердің бірі палеомагниттік әдіс болып саналады. Бұл әдіс құрамында ферромагнитті минералдар (магнетит, титанды магнетит және т. б.) бар жыныстарды зерттеуге негізделген. Мұндай минералдар алғашқы жаратылысында-ақ сол кездегі магнит өрісіне қарай бейімделіп, белгілі бір бағытта (полюс-ке қарай) созыла орналасады екен. Тау жыныстарының барытталған үлгілерін алып, олардың бұрынғы жағдайы мен қазіргі жағдайын са-лыстыру арқылы, көлденең бағыттағы қозғалыстардың шамасын бағалауға болады.

VII. 1. 1. Тербелмелі қозғалыстарды зерттеудің маңызы

Қазіргі кездегі тектоникалық қозғалыстарды зерттеудің іс жүзіндегі маңызы өте зор. Әсіресе ірі құрылыс орындарын (теңіз порттарын, каналдар, су электр станцияларын, металлургиялық зауыттар салуда) дұрыс таңдай білу үшін өте қажет.

148

Хектоникалық қозғалыстардың ерекшеліктерін ескермеу кез-дейсоқ күтпеген жағдайларға әкеп соғады. Мұнай, газ және шашыранды кен орындарын (алтын және т. б'.) іздеуде, сонымен қатар боксит және т. б. кен орындарын кұрайтын ескі үгілу қыртысын іздеп-табуда дз мұндай жұмыстарды жүргізудің орны ерекше. Тербелісті қозғалыстарды зерттеу арқылы ескі замандар-дағы палеогеографиялық жағдайларды анықтап, болған геология-лық оқиғаларды бір-бірімен байланысты қарастыруға болады.

ҮІІ.2. ДИСЛОКАЦИЯЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР

Дислокациялық (латын тілінде “дислокатиос” — ығысу деген мағынада) қозғалыстар нәтижесінде тау жьшыстарының алғашқы жатыс пішіндері өзгеріп (деформация) бір жардайда қатпарланран (пликативтік) құрылымдар түзіледі. Екінші бір жағдайда, олар жа-рылу әрекеттеріне байланысты әр түрлі бүзылыстарға ұшырап (бөлініп немесе бөлшектеніп), үлкенді-кішілі (немесе ірілі-ұсақты) блоктарға ыдырайды; кейде тек-тоникалық жарықтар бойымен жоғары-төмен немесе көлденең бағытта ығысып орын ауыстырады. Басқаша айтқанда, үзілмелі-жарылмалы немесе дизъюнктивтік (латын тілінде “дизъюнкто” — бөліну деген мағынада) құрылымдар пайда болады.

Шөгінді қабаттардың кеңістікте орналасу жағдайын (алып жатқан орнын) анықтау үшін олардың жату элементтерін (созылу сызығын, құлау сызығын және құлау бұрышын) өлшеу әдісі пайдаланылады (VII. 2-сурет).

Шөгінді қабаттың белгілі бір барытта созыла орналасу жағдайын (ұзына бойын) көрсететін сызық созылу сызығы, ал оған перпендикуляр бағытта жүргізілген көлденең (еңкіштік) сызық құлама сызық деп аталады.