Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы



бет15/21
Дата04.03.2018
өлшемі6 Mb.
#11192
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   21

Қазақтың аяқ киімдері — байпақ, етік, кебіс, мәсі. Етікті ертеде илеген теріден, бертінде былғарыдан киген.

Былғары қара, сары, қызыл түсті бояулармен боялады. Қыз-келіншектер қызыл түсті былғарыдан ою-өрнектеп тіктірген етік киген. Оны «сапиян етік» деп те атайды. Ал мырза, сал-сері жігіттер қара, түсті былғарыдан, оюлатып, етік киюді әдет еткен. Сондықтан да күйеуге тимей отырып қалған қызға «көк етікті кездеспейді, көне етіктіге бармайды» дейтін болған. Мәсі — аяқ киімнің бір түрі. Оның етіктен айырмасы өкшесі болмайды, сыртынан кебіс киеді. Оны былғарыдан, шегіреннен, құрамнан тігеді. Мәсінің сыртынан кебіс не ластық (галош) киіледі. Көбінесе мәсінің қонышы астарланып, көмкеріледі. Ал ұлтаны жалаң қабат болады. Ол тарамыспен ішкі жағынан жөрмеп немесе жара шаншып өбістіре тігістіру арқылы ұлтарылады. Етікші мәсі тіккенде ең алдымен мәсінің басын, қонышын жұқа былғарыдан пішіп алады. Одан соң тігісін ішіне қаратып, басын қондырады. Осыдан кейін мәсінің қонышын тігеді. Мәсінің қонышын қусырғанда тігістің арасынна жіңішке сыздық салады. Мәсі — әрі жеңіл, әрі жұмсақ аяқ киім. Ол әсіресе тазалық үшін аса қолайлы.

Қысты күні малшылар етіктің ішінен қозы жүнінен басылған байпақ (ұйық) киген. Етіктің табанына киізден ұлтарақ салатын болған. Мұның бәрі аяқтан аяз (ызғар) өтпес үшін пайдаланылған. Қыста киетін байпақтың киізі қалың, ал жазда киетін байпақтың киізі жұқа болады. Байпақ тігудің екі тәсілі бар. Оның бірі табаны бөлек салып ұлтарып тігу; екіншісі, тұтастай қусырып тігу. Байпақтың тігісі аяққа батпау үшін оны сыртынан тігеді. Тігуге түйе немесе қой жүнінен иірілген шуда жіпті пайдаланады.

Кебіс — мәсінің сыртынан киюге арналған, былғарыдан тігілген қонышсыз аяқ киім. Бүрын кебісті галош орнына киген. Оның басын жүмсақ қара былғарыдан, табанын қатты ұлтаннан биік өкше етіп тіккен. Оны оюлармен, тұмсығын сызықтап күміс, зер жіптермен әшекейлеген, Кейінгі кезде кебістің өкшесіне бірнеше қабат үлтан салып шегелеп, түмсығын домалақтап жасап жүр.

Киіз етік — қыстыгүні киетін қысқы аяқ киім. Ақ киізден қонышы мен басын бөлек, екі бет етіп пішіп алған соң, тігістіктерінің ортасына былғарыдан жіңішке сызық салып, қусырып қайып тігеді. Етіктің басын былғарымен қаймалайды, калып салып, табанына қалың былғарыдан ұлтан, өкшесіне сірі салып бүрмеленеді. Қонышын жұмсақ былғарымен көмкеріп, өкшесінің сыртын, басының үстін өрнектеп қайып тігеді. Киіз етік өзінің жұмсақтығымен және сәндігімен, жеңілдігімен шаруада тұрмысқа өте қажетті аяқ киім.

Жоғарыда айтылып кеткен саптама етіктің бір түрі – шоңқайма етік. Оның өкшесі биігірек, өкше сірісі аласа, тұмсығы үшкір, қонышы тізеден асады. Кеңдігі саптаманың кеңдігіндей. Қонышы екі жақ жағынан жармаланып тігілген. Сондықтан оны кейде, «жарма қоныш» деп те атайды. Көмкерме байпақпен, шұлғаумен киеді. Шоңқайманы сәнге кию үшін, жай саптамадан көрі әдемілеп, өкшелігін, оймасын кестемен өрнектеп тігеді.



Мықшима етік- өкшенің түбі жуан, жер басар жағы жіңішке, тұмсығы жоғары қарай қайқы келген биік өкшелі саптама етіктің түрі. Оны да байпақпен, шұлғауиен киеді. Мықшиманы бұрын жас жігіттерге, ойын сауықшыл серілерге арнап тігетін. Оның қонышын өкшелігін көксауырлап тұмсығына қатырғы салады.

Пима — қойдың күзем жүнінен, қозы жүнінен басылатын қыста киетін аяқ киім.

Шұлық — түйе немесе қой жүнінен тоқылған.

Байпақ — қыстың суық, боран кезінде саптама етіктің ішінен киетін ақ киізден жасайтын байпақ. Алыс жолға шыққанда ат үстіңде, шанада отырғанда жиі киеді. Жасалу әдісі киіз етікке жақын, тек былғары салмай тігеді.

Шаш қою. Шаш қою – ата заманнан келе жатқан салт-дәстүр. Оның жасына, жынысына қарай ерекшеліктері бар. Бала есейінкіреп, төрт-бес жасқа келгенше шашын алмай қоя беріп кейін шаш алу («шаш қияр») тойын жасайды. Қазақтарда баланың шашын алу тойы өте жиі ұшырасатын тойлардың бірі. Ауыл адамдарын шақырып ас-су беріп, тілеу тілеп, соның ала баланың шашын үлкен ақсақалдардан бастап ала бастайды. Адамдар көп болғандықтан бір шөкім шаш қиып, ырымын жасап келесілерге жалғайды. Әрбір шаш алушы «Жасың ұзақ болсын!» - деп тілек айтып, ақша, басқадай дүниені бала қолына ұстатады. Шашқа байланыста басқа да ырымдар болады. Ол шаш қоюға қатысты. Қыз баласы жоқ адамдар ұл балаларына ұзын айдар шаш қойып, үлкейгенге дейін алмай жүреді. Сәндеп кекіл, тұлым, айдар қою да ауыл салтына сияды. Айдар ұлға, тұлым қызға қойылады.

Айдар (ғұрып) - адамның төбесіне қойылатын шаш. Егерде қаһарлы күш қуаттың белгісі тәрізді болған. Айдар қою – моңғол, қытай, маньчжур, қалмақ, украин, түрік т. б. халықтарға тән. Тұлымдысын тұл қылды,Айдарлысын құл қылды. («Қобыланды»). Алған атақ-абыройды білдіретін ұғым («айдар тағу»). «Әнші қыз» деген атақ осы кезде Жібекке айдар болып тағылды. (Ғ. Мұстафин.) Айдар жыныстық айырмашылықтың бір белгісі. Балалардың төбе шашын ұзартып өсіріп, моншақ араластыра өріп қояды. Бұрын ел бұл ғұрыпты көп қолданған.

Мысалы: Кенесарының інісі атақты Наурызбай батырдың айдары болған. Бұрынғы уақытта халық тұрмысымен етене болып кеткен, бұл ғұрып бүгінгі күнге дейін ел ішінде кездеседі. Бірақ қазіргі уақытта айдар тек мектеп жасына дейінгі балаларға ғана қойылады.

Айдарды кейбір ата-аналар балаларына көз тимесін деген ырыммен де қояды. Бұл көзі өткір жандардың назары баланың айдарына аусын деген сенімнен туындаса керек.

Жалпы, тарихи деректерге назар салар болсақ, айдар дегеннің мынадай да түрлері бар екенін көреміз: яғни, айдар – жылқының құйрық жалына алтындаған зер қосып, жеңіл өрілген бау. Осыған орай тілімізде «ат қойып, айдар тағу» деген бейнелі тірек сақталған Көне түрік заманнан қалған қызықты деректерде жас бала алғаш рет жүректілік көрсетіп, щамасына сай ерлік танытқан уақытта өзіне ат қойып, айдар тағылатын болған. Балаға айдар деп те ат қойылады, ол осыдан шыққан. Басқа жұрттан ата-тегін айырып, айқындап, ерекшелеп көрсету үшін айдарды жас батырдың кежегесіне таққан. Ал кегеже дегеніміз – түркілердің желкесіне түсіп тұратын жуан бір өріш шашы. Тілімізде сақталған «кежегесі кері кету», «кежегесін кері тарту» деген сынайдағы сөз тіркестері осыған меңзейді. Кежегемен мағыналас сөздер өзге де көршілес ұлттар тілінде ұшырасады. Мәселен, алтай тілінде «кәде», қырғыз тілінде «кежи», орыс тілінде «коса» деген сөздер бар. Негізінен, балаға Айдар деп те ат қойылады, ол осыдан шыққан. Бұл ғұрып ер балаларға жасалады. Сәбилерге кекіл, тұлым да қойылады.

Кекіл – (ғұрып). Қарағым, айналайын, кекілдім-ай,

Көгілдір аққудың секілдім-ай. (Халық өлеңі). Кекіл- маңдай тұсында шаш қою рәсімі. Мұндай рәсім ежелгі дәуірде көптеген халықтарда болған. Олар, көбінесе, ғұрыптық мән иеленген. Қазіргі кекіл жас балаларға қойылады. Жас балалардың шашын тегіс ұстарамен алып тастайды да, маңдайына бір шөкім шаш қалдырып, оның жиегін тегістеп қиып қояды. Кекіл балаларға жарасымды ажар береді. Кекіл жылқыда да болады.

Кекілін кескен кер атым-ай,

Титтейден өскен бекзатым-ай. (Халық өлеңі).

Тұлым қою. (ғұрып. – «Сәрсеке! Көңілге солай еткен дұрыс та ғой, ләкинде шариғатта балаға тұлым қою дұрыс емес» (М. Дулатов). Баланың ұл, қызды) кішкентай кезінде шашын өсірмей екі шекесіне екі шоқ шаш қояды. Мұны «тұлым» деп атайды. Тұлым көбнесе қыз балаға қойылады және ол сәбиге лайықты.

Қыздар шашын көбіне қос бұрым етіп өріп, бас киімсіз-ақ жүре беретін болса, әйел күйеуге шыққан соң, самай шашын басқаға, әсіресе ер адамдарға көрсету күнә болып есептелінеді.

Сонымен қатар, өлген адамның әйелі, қыздары, туған анасы, қарындастары, келіндері шаштарын жайып жіберіп, бүйірлерін таянып, қара жамылып жылаумен болады. Н. Катановтың айтуынша, өлген адамның, әйелінің, туған қыздарының шаштарын ауыл әйелдері тарқатып, жаяды да жетісі өткен соң қайтадан өріп береді екен. Ал келіндері болса, олар шаштарын жетісіне дейін өздері тарқатып, керек болғанда өздері өріп алатын.

Қазақтар арасында ерлер ХІХ ғ. өзінің ата-бабаларына қарағанда шаштарын тықырлатып қырып тастайтын болған.
4.4 Қазақтың ұлттық тағамдары

Ет тағамдары. Қазақ халқының ең жақсы көретін негізгі ас дәмдерінін бірі — ет. Одан түрлі тағамдар жасай біледі. Етті суға пісіріп те, буға пісіріп те, майға қуырып та, кесектеп турап, отқа қақтап та әзірлеген.

Ертеректе қазақтар соғым етінен жентек, түймеш парша (орысша фарш) деген тағамдар жасаған. Жентек пен түймештің жасалуы бірдей. Олардың екеуінде арналған етті дөңбекке салып, ағаш балға, қолтоқпақ сияқты ұрғылармен жаныштап ұрып, жентектеп алып, тұз, бұрыш салады. қуырылған ұн, бидайдың, тарының талқанын қосып, илеп қатырады. Кейде үлкен керсенге салып сақтайды. Бұл кәдімгі осы заманғы отбивной, шницель деген тамақтардың ұлттық түрі. Түймештің екі түрлі жасалу жолы бар. Оның біріншісі сорғыған кепкен етті кеспеше кесіп, ұзынша талшықтар формасына келтіру. Ал, екіншісі астауға салып балтамен шауып, ұсақтау. Қазіргі заман әдісінде ет турағышқа (мясорубкаға) тартылады. Мұндай тартқан ет тұпшара (пельмен), манты жасауға, нанның арасына салып самса, котлет сияқты тағамдар жасауға пайдаланылады. Кейде парша, түймеш жентектерді ұнға аздап аунатып, табаға қыздырып та тамақ жасайды.

Етті сақтау әдістері. Көп мерзімге сақталатын мал еті — соғым еті. Оны сақтаудың түрлі әдісі бар. Мысалы, кейін жас сорпа әзірлеу үшін малдың етін, айталық, санын, қолын тұтас күйінде, аязға қатырып қояды. Етті қатырғанда оны сол ыстық күйінде аязға шығармай, әуелі қоңыржай салқын жерде сорықтырып, содан кейін шығару керек. Тоңазып әбден қатқан соң етханаға жинап, қымтап жауып ұсталады. Жас еттің дәмін кетіріп алмас үшін желге, күнге тигізбеу қажет.

Ал, етті бүрмелеу дегеніміз — қарынға тығып сақтау. Қойдың, сиырдың еті өз қарнына сияды. Соғым кезінде олардың еті жас күйінде тұздалып қарнына салынады да, етханаға шығарылып қойылады, оның қан сөлі өзіне сіңіп, Қыс аяғына дейін, қатып жата береді. Дәл осы сияқты күбіге, ағаш бөшкеге салып та тұздалады, керегіне қарай үстінен алып тамақ жасай береді.

Етті сүрлеп сақтау үшін, оны әуелі мүшелеп бұзады, ұсақ тұз бен сарымсақ қосып ұнтақтап, аздап қара бұрыш қосып тұздайды. Жылқы сойғанда қазы, қарта, шұжық айналдырады. Қазақша қазы айналдыру әдісі мынадай: жылқының екі жақ сүбе қабырғасын екі бөлек алып, 5—7 сағат іліп қойып сорғытады. Қазы айналдыратын ішекті бірер сағат тұзды суға салып қояды. Айналдыратын қазы мен шұжықтарға қатты ағаш жаңқаларынан, тобылғыдан істіктер әзірлейді. Тобарсыған қазының етегінің қалың-жұқалығына қарай одан неше қазы шығатындығын мөлшерлейді. Өйткені қалың қазы енсіз жіңішке тілінеді де, жұқа қазы ішекке симайды, айналдыруға келмейді, жылқының ішегінен қазысы артылыл қалады. Қазы ішекке тығылар алдыңда жақсылап тұздалып, бұрыш, сарымсақпен бапта-лады.



Айналдырылған қазы мен шұжықтың екі басы істікпен бүрмеленеді де, қосақтап байлап, кептіруге, сүрлеуге қойылады. Қазы түрлерінің Қазақстанның барлық облыстарына ортақ мынандай атаулары бар: кере қазы — семіздігі бармақ пен шынашақ аралығына тең қазы; табалдырық қазы — аса қалың, айналдыруға келмеген өте семіз қазы, оны кей жерлерде «Табан қазы» деп те атайды. Атырауда мұндай қазының қабырғасыз түрін «тобаяқ» дейді. «Би қазы» —бүйен ішекке тыққан, колбаса тәрізді жуан қазы; «дөңбек қазы» — ішекке салынбаған тілкем күйіңде сақталған қазы; «шынтақ қазы», — «бұлт қазы», «қылыш қазы», жерлік майы бар қазы тағысын тағылар.

Шұжық — майлы етті турап, тұздап, бұрыштап ішекке тыққан соғым еті. Оны сүрлеп көп уақытқа сақтауға болады. Шұжық негізінде жылқы етінен жасалады.



Түйемеш — келіге түйіп, жаңғырыққа салып тоқпақпен жанышталған кескен ет. Оны кейде сол күйі қатырып немесе қарынға салып , сақтаған. Майға қарып, суға қайнатып, кейде ішекке тығып қайнатып пісіреді.

Бітеу — турап, бүйенге тығып, пісірген ет. Оның бір жағы тұйық, екінші басы тігулі болғандықтан піскенде өз сорпасы өзінде болады.

Бұжығы — турап, қарынға салып асқан ет. Бұжы — кейбір жерлерде «бұжбан» деп те аталады. Бүйенге толтыра тығып салынған қой етінің шұжығы.

Жау жұмыр — түгелдей өз қарынына салынып, су құймай, қоламтаға пісірілген қой еті. Оны кейде «жау бүйрек» деп те атайды.

Борша — тауық, қаз, үйрек, бұзау, лақ-қозының еттеріне бұрыш, шикі жұмыртқа, сары май қосып ішекке, бүйенге, нанға тығып пісіреді.

Сырбаз — өз терісіне орап, қоламтаға көміп пісірілген бағлан еті. Оны кейбір облыстарда жол жұмыр деп те атайды. Ет хошан — қой құйрығы, қамыр, өсімдік майын қоспалап, қарынға салып пешке пісіретін тұз-бұрышы, иісі, дәмі келісті тамақ.



Етті сүрлеу. Сүрлеу дегеніміз тұздаған етті кептіріп алу. Әдетте еттің сұрпы жағы ғана, айталық қазы, қарта, жал мен жая, омыртқа төс ет сүрленеді. Бас, сирақ, өкпе-бауыр, ішек-қарын сүрленбейді.

Етті қақтау (сүрлеу) деп оны ұзақ уақыт сақтау үшін жұқалап тіліп, тұздап көлеңкеге, желге жайып немесе ыстап кептіруді айтады. Етті жаздыкүні қақтайтын болса оны міндетті түрде тұздайды. Ал қыс кезінде аязға кептіретін етті тұздамай да қақтауға болады.



Етті жазда қақтаудың үш түрлі әдісі бар. Бірінші түрі — етті жұқалап тіліп, керегінше тұз себеді немесе тұзды суға салып, ол етке әбден сіңгенше ұстайды да, содан кейін көлеңкеге, жел, аңызақ соғатын орындарға арнайы қойылған сөре ағашқа іліп қояды. Шыбын қонбау үшін аздап күнбағыстың майын, сарымсақ салып, езген құрт, тұзқатық жағып, кейде ақ дәкемен перделеп қояды. Ет сартап болып құрғау үшін, мезгіл-мезгіл аударып жайып, керек болса астына аздап түтін салып қояды.

Екінші түрі — жас етті қайнап жатқан суға (кейде қайнап жатқан құртқа, ірімшікке, сүтке) пысытып салып, тұзын татытып тілкімдеп кептіреді.

Үшінші түрі — жұқалап тілініп алынған, тұздалған етті нан пештің, тандырдың немесе арналып жасалған жерошақтың қызуына іліп, пысытып кептіреді де жел қағып тұратын орынға жайып қояды.

Осындай жолмен қақталған ет мүйізденіп кеуіп, 5-6 ай, кейде жыл сақтауға келе береді. Қақтаған етті сорпалап пісіріп, одан майлы қуырдақ, сүт қуырдақ жасауға болады.

Қақталған еттен тағам әзірлейтін аспаздардың өте көңіл бөлетін бір ісі — еттің шаң-тозаң ыстық сумен мұқият жуып, тазарту болып табылады. Егер еттің тұзы өте ащы болса, оның алғашқы қайнаған сорпасын төгіп тастау, сондай-ақ тұзсыз иленген қамыр, картоп салып қоса қайнатып алу әдістері арқылы тұз дәмін реттеуге әбден болады.

Қақталған ет шикідей де, піскен соң да жолазық ретінде сапарға алып шығуға өте қолайлы.

Қазақша ет пісіру. Қандай етті болса да, қазанға саларда суық сумен жуып, неғұрлым кең ыдысқа — қазанға, үлкен қара бақырға пісіреді. Салқын суға батырылып, аздап тұз салынады. Бірден қатты қайнаған ет қатайып кетеді, сондықтан ет қайнаған соң отты баяу ғана жағып, сарқындатпай жай ғана шымырлатып қайнату керек.

Еттің қанды көбігі жиналғанда, бірқатар жерлерде оны қалқып алып тастайды, сонда еттің сорпасы сұйылып, әйнек сияқтя мөлдір болады. Ал, кей жерлерде еттің қанды көбігі шыға бастағанда оның ұйысуына жол бермей сапырып жазып жібереді, қашан қанды көбік тарағанша сапырып жазып жібереді, қашан қанды көбік тарағанша көп сапырады, соныі әсерінен сорпа қою болады.

Етке салынатын картоп, күріш, жармалар көбік таратылған соң немесе алып тасталғаннан кейін онша көп кешіктірмей, ал, нан (қамыр) ет түсіріліп алынған соң салынады.

Етті жапырақтап турап немесе мүшесімен табаққа салады да үстінен тұздық құяды.

Тұздық. Тұздық бөлек ішетін тағам емес, туралған еттің құрғақ болмауы және оның дәмін келтіру үшін құйылатын тағам. Тұздық жасау үшін етті түсірер кезде бір аяқ майлы сорпа құйып алынады да, оған күштірек етіп тұз, пияз, қара бұрыш салып, бетін жауып біраз бөктіріп қояды немесе сәл қайнатады. Бұл кезде пияз бен бұрыш бөртіп, тұзы еріп тұздықтың хош иісі күшейеді.

Біз төменде тұздықтың ел арасында көп тараған бірнеше түрлеріне тоқталамыз.

Май тұздық — қалқып алынған майлы сорпадан жасалады, кейде ет арық болса, оның сорпасына пісте майы, сары май, құйрық майы қосылады.

Қатық тұздық — қарынға тұздап кептірілген сүзбеден сорпаға езіп жасалады.

Құрт тұздық — ыстық, майлы сорпаға құрт езіп жасалады.

Құйрық – бауыр тұздығы.

Көже тұздық – кеспе, бидай, тары, бұршақ, ұн көже етіп жасалады.

Қымыз тұздық – қымызға тұз езіледі.

Ақ тұздық —айран, қатық, іркіттен істейді.

Ежегей тұздық – сүзілген құрт сүтке, сорпаға езіледі.

Саумал тұздық — ашуы жетпеген жас қымыздан жасайды.

Тосап тұздық — суық тигенде, көксау болып ауырғанда аранйы жасалады.

Сөл тұздық — пияз, бұрыш, сірке суын күштірек қосып жасайды.

Атала — сүр еттің сорпасына кепкен тұзқатық немесе жас сүзбе езіледі.

Томыртқа қыста семіз жылқының еті әрі тағам,жанға қуат, денсаулыққа да аса пайдалы.Етке тойған кісілерге «ет-етке, сорпа-бетке»деп аяқпен, кесемен майлы сорпа ұсынылады. Осы сорпа ішіне біреулер мұз салып жібереді. Мұны томыртқа дейді. Біреу өз елін, жерін сағынғанда «маған жоқ майлы омыртқа, көзден ұшты-ау томыртқа» деп қамыққан екен.

Қазақ халқы табиғат байлығымен ертеден-ақ етене жақын және ол байлықты тиімді пайдалана білген. Мәселен, ет тағамдарының тұздығы мен сорпасын дәмдендіру үшін түрлі өсімдік нәрселерін пайдаланған: пияз, домалақ пияз сарымсақ, тау жуа, ешкі жуа, жылқы жуа, ит жуа, сондай-ақ атшоңқай (қоғаның қуырған тамыры), ақшоңқай (тоғайлы алқапта өсетін буылтық тамырлы өсімдік), атқұлақ (шавель конский – қымыздықтың бір түрі), қымыздық (шавель конский – қымыздықтың бір түрі), қымыздық (шавель кислый— қышқыл жапырақ), шалқан (редька), кірен ( ескі аңызға, бақшаға шығатын қурай тәрізді өсімдіктің тамыры), арала ( өсімдік тамыры), аш күкей (буылтық тамырлы өсімдік), күрмек (қарақұмық-гречка), бозбұға, сарбұға, көкнәр, қызан, лимон, лавр жапырағы, сондай-ақ қозы құйрық, капуста, теңіз капустасы, қалампыр, бал қарағайдың түйілген дәні, жайын картоп, сүйрік, жауқазын, содан соң суқұрай, бидайықтың балы, тау сағыз, құм сағыз, тағы басқалар.



Адам азығына жарамды нәрлі, дәмді, шырынды өсімдіктерді білумен қатар, дертке шипа, денеге қуат беретін азықтық, ем — дәрілік жабайы және мәдени өсімдіктерді пайдаланған.

Тамыр дәрі, күшәла, жусан, емарал, қарандыз, уқорғасын, сарбұға, қырық дертке дауа қырықбуын, сүтқурай, адыраспан, жайын картоп, құм жеміл, тағы басқа адамның денсаулығына пайдасы бар өсімдіктерді қазақтар ертеден-ақ пайдалана бастаған.

Табақ жасау. Табақ деп әдетте ас салатын, беті кең жайпақ ағаш ыдысты айтады. Темір табақ, шыны табақтар бертінде шыққан.

Қазақша еттен табақ тартқанда оның бірнеше түрін білу абзал. Ондай табақтарды жасауға халықтың әдет-ғұрпын, салт-санасын жақсы білетін көргенді адамдар шақырылған.

Қазақ ғұрпында табақ дегеніміз — бас табақ, сый табақ, орта табақ, аяқ табақ деп негізінде төртке бөлінеді. Оның бер жағында күйеу табақ, құдағи табағы, қыздардың, соғымшының, малшының табағы деген табақтар және бар. Олар өздерінің атына, маңызына қарай еттің әр түрлі мүшесінен жасалады. Қойдың қадірлі мүшесі бас, жамбас, тоқпан жілік, асық жілік. Жылқының ең қадірлі мүшесі жая, қазы, қарта, жал деп саналады. «Жақсының жейтін асы — жая мен жал» деп басталатын өлең де осыған дәлел.

Бас табаққа бас, жамбас салынуы шарт. Орта табаққа асық жілік, кейде жамбас та түседі. Сый табаққа да бас, жамбас салынуы шарт. Аяқ табақ ауыл адамдары үшін (қонақ емес) еттің басқа мүшелерінен жасалады.



Күйеу табаққа бір сан жілік пен төс салынады. Келін табаққа да төс және ұлтабар, жүрек түседі. Қыздардың табағына жүрек, бүйрек, жағымен тіл салынады. Құдағилар табағында жамбас немесе асықты жілік пен сүбе болады. Әйелдер табағына, кейбір ерекше жағдайда болмаса, бас салынбайды. Басты ең жасы үлкен, қадірлі қонақ ұстайды, оның ұсынуы бойынша табақ басында отырған адамдардың ішіңдегі басқа бір беделдісі ұстайды. Бас табақтағы адамдар әуелі бас алынбай тұрып, табаққа қол салмайды. Қалыптасқан дәстүр бойынша бас ұстаған адам әуелі өзі бір кесіп ауыз тиеді де, содан кейін табақтастарына құйқа үлестіріп, тегіс ауыз тигізеді. Осыдан соң бастың жарым жарты құйқасын, бір құлағын сақтай отырып, орта табақтағы жасы үлкен адамға ұсынады.

Жерік асының табағы. Қазақ қауымы ананы ерекше құрметтеген. Екіқабат ананы құрметтеудің көптеген белгілерінің бірі — оған арнап, мол салып табақ жасап, жерік асын апару. Жерік асының табағына кексе әйел болса жамбас, жас әйел болса, асықты жілік, төс, ұлтабар салынып, үстіне жаңа соғылған болат кездік (пышақ) салып апару салты болған. Ондай табақ мол, үйеме болып жасалады. Сол сияқты жаңа түскен келіншектің бетін ашқан соң, оған өзіне жеке арналған «беташар» табағы тартылады.



Қуырдақ. Қуырдақ — өкпе-бауыр, ішек-қарын араластырып майға қуырған ұсақ ет. Қуырдақты көбінесе ірі қараның, түйенің қол етінен, сан етінен, қойдың мойын етінен қуырады. Қуырдақ кез келген малдың етінен жасалады. Қазақ дастарқанында қуырдақтың толып жатқан түрлері бар. Біз солардың кейбір негізгілерін ғана атайық.

Соғым қуырдағы. Соғым сойған күні жұмыс істеушілерге арнап қуырылатын мол қуырдақ. Бұл қуырдаққа да мойын ет, көк бауыр, өкпе-бауыр, ішек-қарын, іш май, түрлі қиқым еттер қосылады. Жас етті әуелі суға қайнатып пысытып алып турайды да, соңынан сорпаға тұз салып қайтадан әбден қайнатады. Пияз, бұрыш салынады. Қуырдақтың тұздығына май мен сорпа тең, кейде майы көбірек етіп жасалады.

Май қуырдақ. Семіз ірі қараның майлы еттерін турап сорпасымен қайнатып, үстіне мол етіп май құяды.

Сан еттің қуырдағы. Қысты күні қатып тұрған қол-саңдарды балтамен қырнап, шауып алып қуырады

Сүр қуырдақ. Кепкен сүрді ұсақтап турап қайнатады. Содан соң сорпасын төгіп тастап қайтадан май салып қуырады. Алғаш қайнағанда сүр ет жұмсарып, тұзынан, ашыған ескі дәмімен тазарады.

Өкпе-бауыр қуырдағы. Кілең өкпе мен бауырдан әзірленеді.

Қарын қуырдақ. Кілең қарын мен ішектен жасалады.

Қаймақ бұлаған немесе сары май қатқан қуырдақ.Мұндай қуырдақ көбінесе арық еттен немесе кепкен қара еттен жасалынады.

Бәліш қуырдақ. Етті қуырып алып нанның арасына орап, пешке пісірген тамақ.

Сүт тағамдары. Мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі қазақтың негізгі асы — сүт пен ет.

Сүт төрт түлік малдың аттарына қарап бие сүті, (қымыз), түйе сүті (шұбат), қой-ешкі сүті, сиыр сүті делінеді.

Сүттен қымыз, шұбат, айран, қатық, сарымай, ірімшік, құрт, сүзбе, қаймақ сияқты ішетін, жейтін, сусындайтын алуан түрлі тағам әзірлейді. «Ағы бардың — бағы бар» деп қазақ халқы сүт тағамын бақыт несібесі деп білген. Қазақтардың сүттен жасайтын ұлттық тағамдары сан-алуан.



Май дастарқан сәні мен дәмі. Май алу үшін сиыр сүтінің шикі қаймағын жинап алып (оны алудың бірнеше жолы бар ),оны шара сияқты кең ыдысқа салып бұлғайды.Оны май шайқау деп атайды. Осы шайқаудың нәтижесінде май пайда болады. Майды қолмен алып суын әбден сығып алады.Арасында су немесе бір түйір бөтен зат қалса май көгеріп, дәмі бұзылады. «Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді»деп осындайды айтқан.

Майды тұздап, қарынға сақтайды. Қарындағы май өте жақсы сақталады әрі дәмді болады. Қарын көлеміне қарай қозы қарын, бұзау қарын деп аталады. Қыста қарынды бастау да айтулы айтулы дәстүр болып саналады. Оны құрметті қонақ келгенде, айтта,тойда, қуанышты күндерде бастайды.Бір қарын май дәстүрде сый-сыяпат есебіне де жүреді.

Кейде сары майды (егер көгере бастаса) қорытып та алады. Оны шартылдақ дейді.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   21




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау